Johannes Tuci
Een golf van nieuw klimaatactivisme vindt momenteel plaats op verschillende plekken in Europa, waarbij met name beroemde kunstwerken het doelwit zijn. Activisten uit de hoek van de relatief nieuwe actiegroep ‘Just Stop Oil!’ gooien met bijvoorbeeld soep of lijmen zich vast.[1] In Nederland was dit bijvoorbeeld bij het Meisje met de Parel van Johannes Vermeer het geval, en was er ook een talkshow gast die zich heeft vastgelijmd aan de tafel in de studio van het programma Jinek.[2] Het lijkt een voortzetting van de ontwikkeling die klimaatactivisme de afgelopen jaren onder de vlag van Extinction Rebellion doormaakte. Bij die groep ging het vooral om blokkades en bezettingen, waarbij ook al vaak deelnemers zich vrijwillig lieten arresteren. De nadruk ligt erg op het op een vreedzame manier krijgen van veel (media) aandacht. Overigens lijkt het er tot nu toe op dat bij de recente acties er geen werkelijke schade is aangericht, omdat de schilderijen achter glas zaten. De boodschap van Just Stop Oil! is eenvoudig af te leiden uit hun naam: het gebruik van fossiele brandstof moet zo snel mogelijk stoppen.[3]
Twee reacties voeren de boventoon. Enerzijds een van verontwaardiging dat dit nergens op zou slaan en dat dit soort acties mensen alleen maar afkeert van de klimaatbeweging. Anderzijds klinken er geluiden dat klimaat belangrijker is dan een kunstwerk en dat de brede discussie erover bewijst dat de acties werken. Beide reacties slaan de plank mis, omdat beide reacties zich stoelen op dezelfde aannames. Deze aannames moeten tegen het licht gehouden worden vanwege de urgentie van de strijd tegen de aantasting van milieu en klimaat. Er is geen tijd te verliezen en dus moet het helder zijn waar de strijd precies om draait en waar de focus op moet liggen. Daarnaast moeten misverstanden de wereld uit geholpen worden om niet op een dwaalspoor terecht te komen.
Met het gooien van tomatensoep naar een schilderij, willen de activisten laten zien hoe erg het is als er iets moois vernield wordt, zoals de natuur wordt aangetast. Op zich is dat een sympathieke boodschap. Anderzijds is het ook een redelijk argument dat het juist dat een slecht idee is om grote delen van de bevolking nodeloos tegen je in het harnas te jagen. Maar deze argumenten gaan voorbij aan het feit dat deze acties in werkelijkheid weinig te maken hebben met de strijd tegen klimaatverandering. De hoofdmoot van de discussie draait namelijk om aandacht, urgentie en publieke opinie. Betrokken activisten stellen zelf dat het ze gaat om de discussie over klimaatbeleid en de fossiel industrie op gang te brengen.[4] De vraag is dan: is het uitblijven van effectieve maatregelen om klimaatverandering tegen te gaan te wijten aan een gebrek aan aandacht? Het antwoord daarop is nee. Er zal nauwelijks een ziel te vinden zijn die nog nooit van klimaatverandering heeft gehoord. En dat niet alleen, er zijn er ook nauwelijks te vinden die daar vervolgens niet in geloven.
Cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek afkomstig uit een in 2020 uitgevoerd onderzoek laten zien dat een enorme meerderheid van de Nederlandse bevolking gelooft in klimaatverandering (94%), dat dit volledig of hoofdzakelijk door de mens veroorzaakt wordt (60%, en nog eens 27% denkt evenveel door de natuur als door de mens) en dat de mens klimaatverandering (deels) kan tegenhouden (75%).[5] Op de stelling dat het huidige Nederlandse klimaatbeleid niet ver genoeg gaat gaf 42% aan het daar mee eens te zijn en nog eens 24% reageerde hier neutraal op. Het is dus wederom slechts een kleine minderheid die er echt tegen is. Ook als het om concretere zaken gaat geven de cijfers van het CBS een vergelijkbaar beeld. De Nederlandse bevolking wil minder fossiele brandstoffen, meer windenergie, meer zonne-energie, meer waterkracht en meer aardwarmte. Al deze cijfers komen grotendeels overeen met een ander onderzoek uit dezelfde periode van het Sociaal-Cultureel Planbureau, waarmee het beeld dat ze schetsen dus stevig onderbouwd is.[6]
Er moet dus worden vastgesteld dat de publieke opinie al lang en breed gewonnen is. De ontkenners van klimaatverandering zijn een haast verwaarloosbare minderheid die eigenlijk geen rol van belang meer spelen. Deze constatering leidt tot een logische vervolgvraag: Waarom gebeurt er dan niet meer? Dat is immers wat de Nederlandse bevolking duidelijk wil en het lijkt onwaarschijnlijk dat die kleine groep klimaatontkenners nou precies die mensen zijn die in de regering of de top van energiebedrijven zitten.
In onze maatschappij spelen verscheidene grote belangen en deze belangen zijn niet altijd met elkaar te verenigen. Het is niet altijd mogelijk om probleem op te lossen door maar een goed genoeg argument te vinden en de ander te overtuigen. Dat is het beeld dat veel liberale activisten en politici vaak wel hebben, maar de economie laat zich niet leiden door morele argumenten. Een significant deel van het kapitaal verdient ongelooflijk veel geld aan bedrijfsactiviteiten die desastreus zijn voor de aarde. Deze botsende belangen kunnen soms tussen verschillende bedrijven zijn, bijvoorbeeld als het om simpele concurrentiestrijd gaat. Dit kan ook bijvoorbeeld zijn tussen een energiebedrijf dat zich richt op fossiele brandstof tegenover een bedrijf dat zich op hernieuwbare energie richt. De belangrijkste tegenstelling in onze maatschappij is echter tussen die van het kapitaal en van de werkende klasse. Dat is ook hier het geval en recente ontwikkelingen tonen dit weer haarfijn aan.
Het CBS onderzoek liet bijvoorbeeld ook zien dat veel mensen bezorgd zijn over de kosten van de energietransitie. Ondertussen zijn nu de gas- en stroomprijzen verveelvoudigd voor de consument. Het is nauwelijks nog te betalen om je huis te verwarmen op dit moment. Hiervoor worden allerlei verklaringen aangehaald maar de werkelijke uitleg is dat de winst van het kapitaal altijd ten koste zal zijn van de arbeider. Terwijl de term ‘energiearmoede’ ingeburgerd raakt, kondigt energiebedrijf Vattenfall aan dat haar winsten in het derde kwartaal zijn gestegen.[7] Ook Shell presenteerde diens cijfers en had zelfs het op een na beste kwartaal ooit![8] Met dank aan de stijgende prijzen van olie, gas, en LPG.
Het probleem ligt daar, bij die enorme winsten. Die winsten zijn de basis van ons economisch systeem. Het maximaliseren van winsten voor het kapitaal staat constant tegenover de belangen van de maatschappij. Het probleem van klimaatverandering ligt allang niet meer bij aandacht of publieke opinie. Het probleem is dat bijdragen aan de uitstoot van broeikasgassen simpelweg heel erg winstgevend is. De Nederlandse bevolking hoeft niet op het nieuws te zien dat iemand soep naar een schilderij gooit, zij zijn allang bekend met deze hele kwestie. Er dreigt zo ook een gat te onstaan tussen klimaatactivisme en de Nederlandse arbeiders, die zich zoals aangetoond ook erg zorgen maken om het klimaat. Het is niet per se zo dat acties die mensen afkeuren daarmee ook een negatief effect hebben op de publieke opinie tegenover het onderwerp zelf, alleen tegen de betreffende organisatie of activisten. Maar om klimaatverandering zover mogelijk tegen te gaan is dus duidelijk dat alleen overtuigen niet meer voldoende is. Dat betekent dat er georganiseerde strijd nodig is, van die grote groep tegen de heersende belangen. Daarvoor is het ook nodig om de arbeiders die zich zorgen maken om het klimaat te binden aan een organisatie waarmee ze die strijd kunnen voeren.
Betrokken activisten hebben soms weldegelijk een goede boodschap, waarin ze wijzen op hoe de politiek zich laat leiden door de belangen van bedrijven. Het gevaar ligt hier echter op de loer dat de belangen van de fossiele industrie als enige worden herkend en het onderliggende kapitalistische systeem in stand gehouden wordt. Zogenaamd ‘groen’ kapitaal wordt daarmee vrijgepleit, terwijl deze volgens dezelfde logica opereren en dus niet inherent anders diens afwegingen maakt. Bedrijven zijn altijd in de eerste plaats gemotiveerd door winst, dat is de kern van hun bestaan in het kapitalisme. Ook wanneer zij zich richten op bijvoorbeeld hernieuwbare energie, zullen zij nog steeds het maken van winst prioriteren boven de belangen van mens en milieu. Zouden zij dit niet doen dan zullen zij simpelweg failliet gaan.[9] Dit is bijvoorbeeld terug te zien bij het delven van lithium, een belangrijke grondstof voor veel batterijen. Deze worden bijvoorbeeld gebruikt voor elektrische auto’s. Het winnen van deze grondstof gaat gepaard met water- en grondvervuiling en vernietigingen van het land van de inheemse bevolking in delen van Zuid-Amerika.[10] Zo kan iets dat goed is voor het klimaat tegelijk ook verschrikkelijk destructief zijn voor het milieu en voor de mens. Er is geen lange termijn visie die de fragiele verhoudingen tussen klimaat, milieu en de mens in acht neemt. Dit laat zien dat onder het kapitalisme technologie op zichzelf geen oplossing biedt.
Veel mainstream klimaatactivisme ziet goed in dat economische belangen van vervuilende bedrijven leidend zijn, ook in de politiek, maar gaan voorbij aan het feit dat dit niet met een simpele verandering in het beleid rechtgezet kan worden. De stap die nu gezet moet worden is namelijk de strijd tegen de aantasting van milieu en klimaat te verbinden met de klassenstrijd. Het belang van de werkers is niet meer te verenigen met die van het kapitaal. Alleen maatschappelijke controle over de energiesector kan betaalbare, groene energie garanderen en de leefomgeving van de werkers beschermen.
[1] ‘Klimaatprotest nieuwe stijl, met vooral aandacht voor de actie zelf’, 26 oktober 2022, https://nos.nl/artikel/2449856-klimaatprotest-nieuwe-stijl-met-vooral-aandacht-voor-de-actie-zelf.
[2] Edwin van der Aa Bremmer David, ‘Activisten bekladden Meisje met de Parel in Mauritshuis, schilderij niet beschadigd’, AD.nl, 27 oktober 2022, https://www.ad.nl/binnenland/activisten-bekladden-meisje-met-de-parel-in-mauritshuis-schilderij-niet-beschadigd~a4e8d956/; ‘Klimaatactivist lijmt zichzelf vast aan tafel bij Jinek’, 25 oktober 2022, https://nos.nl/artikel/2449797-klimaatactivist-lijmt-zichzelf-vast-aan-tafel-bij-jinek.
[3] ‘Ook “Meisje met de parel” doelwit van klimaatactie, niet beschadigd’, 27 oktober 2022, https://nos.nl/artikel/2449972-ook-meisje-met-de-parel-doelwit-van-klimaatactie-niet-beschadigd.
[4] VRT NWS, ‘Klimaatactivist die tomatensoep op Van Gogh-schilderij gooide: “Akkoord, het zag er nogal belachelijk uit”’, vrtnws.be, 12:06+02:00, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/10/18/klimaatactivist-die-tomatensoep-op-van-gogh-schilderij-gooide-a/.
[5] Centraal Bureau voor de Statistiek, ‘Klimaatverandering en energietransitie: opvattingen en gedrag van Nederlanders in 2020’, webpagina, geraadpleegd 27 oktober 2022, https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/rapportages/2021/klimaatverandering-en-energietransitie-opvattingen-en-gedrag-van-nederlanders-in-2020?onepage=true.
[6] Sociaal en Cultureel Planbureau, ‘Klimaataanpak: toekomstbepalende keuzes voor onze samenleving’ (Den Haag, juni 2021), https://www.scp.nl/publicaties/publicaties/2021/06/22/klimaataanpak-toekomstbepalende-keuzes-voor-onze-samenleving.
[7] NU.nl, ‘Vattenfall schroeft winst op in derde kwartaal door hogere energieprijzen’, NU, 27 oktober 2022, https://www.nu.nl/economie/6232498/vattenfall-schroeft-winst-op-in-derde-kwartaal-door-hogere-energieprijzen.html.
[8] NU.nl, ‘Op een na beste kwartaal ooit voor Shell door hoge energieprijzen’, NU, 27 oktober 2022, https://www.nu.nl/economie/6232421/op-een-na-beste-kwartaal-ooit-voor-shell-door-hoge-energieprijzen.html.
[9] Voor een uitgebreidere analyse zie het eerder op voorwaarts verschenen artikel ‘Kapitalistische handen wassen in groene onschuld’, https://www.voorwaarts.net/kapitalistische-handen-wassen-in-groene-onschuld/.
[10] James J A Blair e.a., ‘Exhausted: How We Can Stop Lithium Mining from Depleting Water Resources, Draining Wetlands, and Harming Communities in South America’ (Natural Resources Defense Council, april 2022), https://www.nrdc.org/sites/default/files/exhausted-lithium-mining-south-america-report.pdf.