Kapitalistische handen wassen in groene onschuld

Johannes Tuci

In het kader van Wereldmilieudag (5 juni) en in aanloop naar de klimaatmars op 19 juni in Rotterdam, publiceren we weer een artikel dat ingaat op bepaalde aspecten van de toenemende ecologische problemen en de strijd voor de bescherming van het milieu. In een artikel dat eerder op Voorwaarts is gepubliceerd (‘CO2-compensatie redt de vervuiler maar niet het klimaat’), is uitvoerig behandeld hoe het concept ‘klimaatneutraal’ wordt gebruikt door het kapitaal als een afleiding voor de problemen die ontstaan door de aantasting van milieu en het klimaat. In plaats van een oplossing te bieden worden oplossingen juist afgewend, met begrippen als ‘net-zero’ en ‘CO2-compensatie’ als middelen om door te kunnen gaan het slopen van de biosfeer. Er is een duidelijk verschil tussen woorden en daden, maar waarom? Ditmaal gaan we dieper in op de tegenstellingen in het zogenaamde ‘groene kapitalisme’ en waarom het zo neigt naar die ‘klimaatneutrale’ schijnoplossingen. 

Reformisten zien elk gebaar als een stap vooruit en wijzen er graag op het bedrijfsleven wel degelijk in beweging komt met genoeg stimulatie. De werkelijkheid laat zien dat dit vaak lege woorden zijn en, naast alle andere structurele problemen, er nauwelijks werkelijke voortgang wordt geboekt totdat het eigenlijk al te laat is. Winst is de eeuwige motivator van het kapitaal en de investeringen zullen daar gaan waar zij het meeste opleveren. De indirecte lange termijn gevolgen worden genegeerd. Zelfs nu die lange termijn steeds dichterbij komt, blijft het kapitaal zoeken naar manieren om zo min mogelijk moeite hoeven te doen en zoveel mogelijk winst te blijven maken. 

De paradox van groen kapitalisme 

Het is niet dat de kapitalisten zich niet bewust zijn van de dreigende problemen door klimaatverandering, maar dat het kapitalisme wetmatig altijd het voordeel geeft aan zij die de concurrentie af kunnen troeven en niet aan zij die verstandig handelen naar het grote plaatje. Een bekend voorbeeld is dat Shell in 1991 een film uitbracht, Climate of Concern, over de mogelijk grote gevolgen van klimaatverandering door het broeikaseffect en zelfs allerlei maatregelen voorstelde.¹ Dat laatste was vrij vooruitstrevend; ook al was het broeikaseffect zelf al wel enigszins bekend, het kreeg nog lang niet de aandacht die het nu doet. Van beleid en maatregelen was nog lang geen sprake.  

Met deze kennis in de hand ging Shell vervolgens vrolijk door met zoveel mogelijk geld investeren in fossiele brandstoffen. Dit bedrijf is ook vandaag een gretig gebruikmaker van allerlei trucjes om weinig werkelijk te doen tegen de uitstoot van broeikasgassen, zoals we ook in het artikel over CO2-compensatie hebben kunnen lezen. Zij staan hier niet alleen in. Ook andere giganten in deze tak van industrie weten al decennia van het broeikaseffect af. Sterker nog, in 2020 onthulde Follow The Money dat BP een jaar eerder dan Shell, in 1990, eenzelfde soort film had gemaakt getiteld What makes weather?² Net als bij Shell verdween deze film later in de archieven en toen BP in 1997 openlijk het broeikaseffect erkende werd dit gepresenteerd als een omslagpunt. Dit terwijl ze dus in werkelijkheid al vele jaren eerder deze kennis naar buiten toe hadden gepresenteerd. En ook bij BP werd er vervolgens niets mee gedaan, ze lobbyden vrolijk door om allerlei wetgeving te blokkeren die de uitstoot zou verlagen. 

Het is belangrijk om deze tegenstelling in zijn volledigheid te erkennen en niet simpelweg als hypocrisie weg te wuiven. ‘Groen kapitalisme’ is de tegenstelling tussen het gezond houden van de biosfeer en de inherente drang tot accumulatie boven alles. Ook delen van het kapitaal hebben belang bij het tegenhouden van klimaatverandering. Overleven, stabiliteit, veiligheid en voorspelbaarheid zijn prioriteiten voor mensen en voor bedrijven. Echter in de rol van kapitalisten zien zij mens en natuur gereduceerd tot schakels in het kapitalistische productieproces. Als kapitalist beschouwen zij mens en natuur als niets meer dan input.³ Het resultaat is dat groen kapitalisme onmogelijk is maar tegelijkertijd voor de bezittende klasse, mainstream politiek en grote delen van de publieke opinie een oprechte doelstelling is.   

Maar ook de burgerlijke staat is gevangen in de logica van het kapitalisme en kan hier niet aan ontsnappen. We kunnen er redelijk vanuit gaan dat Mark Rutte morgen niet het einde van het kapitalisme zal aankondigen. Zijn kabinetten, die schaamteloos het afbraakbeleid voeren, maken het ook haast overbodig om verbondenheid tussen de burgerlijke staat en het kapitaal te benoemen, die zijn glashelder. Toch geldt ook voor de overheid dat klimaatverandering en algemener de problemen die ontstaan door aantasting van het milieu bekend zijn. De staat blijft echter beperkt in mogelijkheden omdat het niet om het kapitalisme heen kan. De mogelijkheid om het overheidsapparaat in te zetten om de directe strijd aan te gaan met het vervuilende grootkapitaal is er niet, het kan enkel soms wat harder duwen, kaders stellen en afspraken maken. De industrie blijft in de private handen van de kapitalisten en dus onder hun bewind en niet die van de maatschappij. Zelfs qua indirect ingrijpen blijft de burgerlijke staat echter zeer beperkt vanwege de grote vinger in de pap die de vervuiler zelf heeft. Uiteindelijk blijft de aanpak grotendeels beperkt tot vertrouwen in technologie en de markt. Dit leidt tot een ineffectieve aanpak die altijd aan de oppervlakte blijft en probeert binnen de transactionele kaders van de markt. Dit sluit nauw aan bij de logica van ‘klimaatneutraliteit’, ‘net zero’ en ‘CO2-compensatie’. Het kenmerk is dat deze allemaal werken als een soort uitruil en vanuit overheden wordt dit principe op grote schaal doorgetrokken. 

Greenwashing en de vrije markt 

Bedrijven doen steeds meer hun best om de indruk te geven dat ze toch hun verantwoordelijkheid nemen. ‘Klimaatbewust’, ‘groen’, ‘milieuvriendelijk’ of ‘duurzaam’ – hoe ze het ook noemen, de boodschap moet zijn dat bedrijven waarde hechten aan de planeet en alles op alles zetten om er goed voor te zorgen. Tegelijk weten we uit het voorgaande artikel in deze reeks dat in werkelijkheid bedrijven er alles aan doen om hun verantwoordelijkheid juist niet te nemen. Dit fenomeen wordt greenwashing genoemd. Greenwashing betekent dat ‘groen’ als een reclamestrategie wordt gebruikt. Bedrijven prijzen producten aan als groen, goed voor het klimaat, enzovoort. Het klimaatneutraal tanken van Shell is een voorbeeld van greenwashing. Shell ‘compenseert’ namelijk voor uitstoot niet door er iets tegenover te zetten, maar door te beloven een bos te beschermen tegen potentiële kap. Er gaat dus geen CO2 uit de lucht, er gaat hooguit niet nóg meer CO2 de lucht in door de kap van dat bos. Sterker nog, het betreffende bos in Peru is hiervoor ook niet gekapt en het is dus niet te zeggen of het anders wel gekapt zou worden.⁴ Hiermee bereiken we in de strijd tegen de aantasting van het milieu en het klimaat dus niets, maar bereikt Shell wel een hoop. Ze geven zichzelf een groen imago en een beeld dat deze oliereus zijn verantwoordelijkheid neemt, terwijl ze het ondertussen op het bordje van de consument leggen. Die moet immers ervoor kiezen om die extra cent te betalen voor Shell’s misleidende beloftes. 

Greenwashing kan op de meest oppervlakkige manieren voorkomen. Het vorige voorbeeld had nog een schijn van nuttige actie, maar veel vaker gaat het om puur cosmetische acties. McDonald’s heeft bijvoorbeeld zichzelf vrij letterlijk groengewassen door sinds 2009 hun kleurenschema te veranderen van rood naar groen. Een woordvoerder verklaarde toen dat dit werd gedaan in het kader van hun verantwoordelijkheid voor het behouden van de natuur.⁵ Het is geen uniek verschijnsel, overal verschijnen groene verpakkingen, afbeelding van bomen en planten en holle frasen als “100% natuurlijk”. 

De kern van greenwashing, of het nu gaat om het veranderen van een huisstijl of om complexe duurzaamheidsbeloftes, is dat de indruk moet ontstaan dat groen kapitalisme mogelijk is. De onoverbrugbare tegenstelling tussen het groen en het kapitalisme moet worden verborgen om zo het voortbestaan van de status quo te waarborgen. De kapitalistische wereldorde dekt zichzelf in tegen de oplopende druk tot maatschappelijke verandering. Maatschappelijke druk wordt zo weggestuurd van anti-kapitalisme, net zoals dit bij andere sociale thema’s gebeurt. 

Grijze realiteit achter groene praatjes 

Wanneer greenwashing succes heeft, zullen de bevolking en overheden het idee krijgen dat direct ingrijpen niet eens nodig is. Zoals het Wereldvakverbond (de klassengeoriënteerde internationale vakbondsorganisatie, nvdr) aangeeft, vinden burgerlijke regeringen het een prima idee om de ontwikkelingen van schone technologieën over te laten aan de markt.⁶ Nederland is in dit opzicht een perfect voorbeeld hiervan met nu al jaren liberale partijen aan de macht die we gerust vrijemarktextremisten mogen noemen, de VVD en D66 voorop. Zelfs nu, terwijl klimaatverandering en ook allerlei andere milieuproblemen als een donkere wolk boven de wereld hangen, zal het kabinet niet willen tornen aan de positie van het kapitaal. In het nieuwe regeerakkoord is het begrip klimaat ruim genomen en lezen we haast net zoveel over het zogeheten vestigingsklimaat als over het werkelijke klimaat. Tekenend is de volgende regel: 

“We onderzoeken de mogelijkheden om financiële prikkels voor fossiele brandstoffen af te bouwen om vervolgens de financiële stimulering voor deze brandstoffen waar mogelijk te beëindigen. We doen dit zoveel mogelijk met andere landen, met het oog op ons vestigingsklimaat.”⁷

In plaats van alle zeilen bij te zetten zal het komende kabinet heel misschien overwegen om fossiele brandstoffen niet meer te stimuleren! Dat de fossiele industrie heilig is voor de burgerlijke politiek is pijnlijk duidelijk, zeker als we deze passage contrasteren met een reeks aan voornemens over klimaatadaptatie in hetzelfde regeerakkoord.  

‘Klimaatneutraliteit’ is het voornaamste wapen in deze strategie van groen kapitalisme. Het concept klimaatneutraal is zoals in het vorige artikel uiteengezet een middel om vooral op papier doelen te halen, zonder systematisch hoeven te veranderen. Het is ook ideaal om de markt te ‘gebruiken’ om zogenaamd een groen kapitalisme te realiseren. Een van de beste voorbeelden is de CO2-emissierechtenhandel binnen de EU. Eerder verscheen hier specifiek al een artikel over op Voorwaarts (‘Emissierechten en het klimaat’) waarin helder uiteen werd gezet wat de logica achter dit beleid is en waarom het niet alleen ontoereikend is, maar juist bedoeld is om multinationals te beschermen. Het idee is dat er een limiet wordt gesteld op hoeveel CO2 er mag worden uitgestoten. Het addertje onder het gras is echter dat de rechten om dit te doen voor een groot deel verhandelbaar zijn, zodat de grote bedrijven deze kunnen kopen om alsnog meer uit te kunnen stoten. Zij met het meeste kapitaal kunnen natuurlijk ook de meeste rechten kopen en zo blijven juist die vervuilers vaak buiten schot. 

Een blik op de administratie van het grootkapitaal bevestigt deze analyse. Bedrijven hebben de mond vol over klimaat, groene transformatie, duurzaamheid en milieu. Ze streven naar of beloven allemaal klimaatneutraliteit binnen enkele decennia. Maar kapitaal draait niet om woorden, kapitaal draait om investeren om zichzelf te vermeerderen. Amerikaanse aandeelhouders van grote oliebedrijven zijn hier heel open in. Zo geeft een groot investeringsfonds Adams Funds aan dat “je niet investeert in bedrijven omdat ze mooie dingen beloven.”⁸ Bedrijven zijn er om winst voor de aandeelhouders te genereren en als die aandeelhouders bomen willen planten doen zij dat dan maar zelf met hun winsten, aldus de CEO van oliemaatschappij Chevron. Ook de glasharde cijfers liegen niet, zo hebben Shell en Total tussen 2018 en 2020 nog steeds rond de 90% van hun investeringen in fossiele brandstoffen gedaan.⁹ Cijfers die hun beloofde klimaatdoelen volstrekt onmogelijk maken, maar wel enorme hoeveelheden geld in het laatje brengen.  

Marxisme is het antwoord 

Het probleem van klimaatverandering ligt niet in de directe oorzaak, de uitstoot van broeikasgassen. Als men enkel tot daar kijkt is het zo simpel als twee plus twee is vier. Als de oorzaak broeikasgassen zijn dan is de oplossing de reductie van de uitstoot van broeikasgassen. Waar ligt dan het probleem? Bij de mechanismen die bepalen hoe en wat er geproduceerd wordt in de maatschappij. Daar komt immers de uitstoot vandaan. We moeten dus naar de oorzaak van de oorzaak en dat is het kapitalisme. Onder kapitalisme is de logica van de economie gebaseerd op meerwaarde creëren. Kapitaal is een Rupsje Nooitgenoeg dat al maar meer wil en om meer te krijgen pleegt het roofbouw op de natuur. Wie zich om de aarde bekommert wordt beperkt in het maken van winst en wordt dus gestraft volgens de regels van het kapitalistisch systeem. De productie van goederen moet doorgaan, zo veel mogelijk, zo snel mogelijk en zo goedkoop mogelijk. Simpelweg uitstoot reduceren zou daar restricties op leggen. Dat is een kleine prijs om leven op aarde te beschermen, maar voor die kleine groep mensen in onze samenleving die zijn geld enkel verdient door het bezit van kapitaal is het onmogelijk. 

Het alternatief is een samenleving die produceert volgens een andere logica, een samenleving waarin de maatschappij als geheel de productie bepaalt. Een maatschappij waarin op basis van het bredere plaatje rationele besluiten kunnen worden genomen om de mens zich optimaal te kunnen ontplooien en de natuur in een stabiele gezonde relatie met de maatschappij kan staan. Zo’n maatschappij is onmogelijk zolang de productiemiddelen in handen blijven van een klein groepje die rijk wordt ten koste van de rest van de bevolking en van de aarde. Dit geldt niet alleen voor klimaat, maar geldt voor de verhouding tussen mens en natuur in zijn algemeenheid.  

Laat het kapitaal niet zijn vuile handen groen wassen! 

Bronnen:

¹ Jelmer Mommers, ‘Waarom maakte Shell een alarmistische film over klimaatverandering?’, De Correspondent, 28 februari 2017, https://decorrespondent.nl/6271/waarom-maakte-shell-een-alarmistische-film-over-klimaatverandering/691120639-aaf9f4ea. 

² Vatan Hüzeir, ‘BP weet al 30 jaar de waarheid over klimaatverandering. Het wordt tijd voor een fossiele-reclameverbod’, Follow the Money – Platform voor onderzoeksjournalistiek, 26 mei 2020, https://www.ftm.nl/artikelen/bp-video-klimaatverandering-1990. 

³ Victor Wallis, ‘Beyond “Green Capitalism”’, Monthly Review, 1 februari 2010, https://monthlyreview.org/2010/02/01/beyond-green-capitalism/. 

⁴ ‘Shell misleidt met “rij CO2-neutraal” reclame’, Greenpeace Nederland, geraadpleegd 3 januari 2022, https://www.greenpeace.org/nl/klimaatverandering/45788/shell-misleidt-met-rij-co2-neutraal-reclame. 

⁵ ‘McDonald’s Rolling out Green Logo in Europe’, NBC News, geraadpleegd 3 januari 2022, https://www.nbcnews.com/id/wbna34111784. 

⁶ General principles of the WFTU for the global environmental problem (Athene: World Federation of Trade Unions, 2011). 

⁷ ‘Coalitieakkoord “Omzien naar elkaar, vooruitkijken naar de toekomst”’, 15 december 2021, https://www.kabinetsformatie2021.nl/documenten/publicaties/2021/12/15/coalitieakkoord-omzien-naar-elkaar-vooruitkijken-naar-de-toekomst. 

⁸ Sabrina Valle en Ross Kerber, ‘Investors on Board as U.S. Oil Majors Dismiss Wind and Solar Projects’, Reuters, 27 oktober 2021, sec. COP26, https://www.reuters.com/business/cop/investors-board-us-oil-majors-dismiss-wind-solar-projects-2021-10-27/. 

⁹ ‘IEEFA: Despite the Talk, Shell and Total Are Still Investing Much More in Fossil Fuels than Renewables’, Institute for Energy Economics & Financial Analysis, 23 juli 2020, https://ieefa.org/ieefa-despite-the-talk-shell-and-total-are-still-investing-much-more-in-fossil-fuels-than-renewables/.