Johannes Tuci

De klimaatcrisis is een bedreiging voor de gehele mensheid en hoewel er een luidruchtige groep is die klimaatverandering ontkent, of de rol van de mens hierin, is er over de basale feiten een brede consensus. Desondanks gaat het met de aanpak van deze crisis nergens heen. In plaats van een structurele aanpak waarbij de economie wordt getransformeerd om de maatschappij op een duurzame wijze te voorzien in haar behoeften ligt de focus steeds meer op plannen die zouden compenseren voor de constante vervuiling door de industrie.

Het is alom geaccepteerd dat klimaatverandering een van de grootste uitdagingen is voor het voortbestaan van de menselijke beschaving zoals we het nu kennen en voor ontelbare andere levende soorten op aarde. Ook dat deze klimaatverandering niet door een externe factor veroorzaakt wordt maar door de uitstoot van broeikasgassen (hoofdzakelijk CO2, maar ook bijvoorbeeld methaan en lachgas) is weinig controversieel. Gelukkig blijkt er echter niets aan de hand want voor het luttele bedrag van 1 cent lost Shell het voor je op en rij je klimaatneutraal. Dat klinkt fantastisch, je kan gewoon lekker doortuffen en Shell compenseert voor de uitstoot door bomen te planten.

Helaas blijkt de werkelijkheid toch weerbarstiger. Het grootkapitaal en diens vrienden in overheden en supranationale organisaties als de EU proberen steeds harder om de destructieve tegenstelling tussen kapitalisme en het klimaat weg te werken met de moderne aflaten CO2-compensatie. Het idee hierachter is vrij eenvoudig. Het broeikaseffect wordt veroorzaakt door de uitstoot van CO2 en er zijn ook processen die CO2 weer opnemen. Als men dus de uitstoot compenseert met bijvoorbeeld het planten van bomen die CO2 opnemen, dan is de uitstoot onderaan de streep nul. Oftewel, het totaal is dan klimaatneutraal. Als dat te mooi klinkt om waar te zijn, dan is dat omdat het dat ook is.

Compensatie is een afleiding

In de praktijk gaat het voornamelijk om op papier neutraal uit te komen zodat het kapitaal kan voorkomen dat het zijn bedrijfsprocessen hoeft aan te passen en daadwerkelijk duurzaam moet worden ingericht. Dat zou voor veel industrieën een zware dobber zijn, zeker als je BP of Shell bent en je hele bedrijfstak is gericht is op het uitpersen van de aarde, het uitbuiten van de arbeider en het vervuilen van de lucht. De olie- en gasindustrie willen dus niets liever dan een uitweg vinden om niet aan hun kernprocessen te toornen. Zelfs al willen zij een groene energiesector, vaak blijven zij in de praktijk toch vervuilen ook al financieren zij wat compenserende projectjes om zo op papier groen te zijn, zonder structureel te veranderen.

Eerder dit jaar publiceerde een groot aantal milieuorganisaties waaronder de internationale organisatie Friends of the Earth, in Nederland vertegenwoordigt door Milieudefensie, ‘The Big Con’.¹ Hierin maken zij gehakt van het idee van ‘net-zero’, de Engelse term voor wat hier vaak klimaatneutraal wordt genoemd. Net-zero betekent netto nul, oftewel niet minder uitstoot, maar voor uitstoot compenseren om onderaan de streep op nul te komen. Zij zetten uiteen hoe het concept juist door de grootste vervuilers naar voren wordt geschoven om hun eigen belangen te beschermen. Ook andere mainstream organisaties zoals Oxfam en Greenpeace zijn een offensief begonnen tegen deze praktijken.² Zij staan niet op drijfzand, talloze wetenschappers hebben verschillende aspecten onderzocht en op vrijwel elk klimaatneutraal plan is zware kritiek.³

Foute rekensommen

Het gaat al mis bij de berekeningen. Het simpele idee van klimaatneutraliteit is dat er tegenover uitstoot iets staat dat de hoeveelheid broeikasgassen weer doet afnemen zodat er onderaan de streep nul staat. Klinkt eenvoudig, maar dat valt tegen. Want hoe bereken je zoiets precies? Dat is knap ingewikkeld en door onkunde of onwil blijkt er nogal wat fout te gaan. Een groep onderzoekers is gaan kijken naar een groot compensatieprogramma in Californië.⁴ Hierbij wordt de hoeveelheid CO2 die in bossen wordt opgeslagen vergroot en dit is een van de grootste van zulke projecten in de wereld met een waarde van zo’n 2 miljard dollar. Het gaat hierbij overigens niet om het planten van meer bos, maar om verbeterd bosmanagement. Denk hierbij aan bijvoorbeeld het langer maken van de periode voordat bomen worden geoogst voor hout, waardoor de bomen gemiddeld groter groeien en langer blijven staan en dus meer CO2 kunnen vasthouden.

Het is op zichzelf een prima idee dat een bijdrage zou kunnen leveren aan de reductie van broeikasgassen op een verstandige, verantwoorde manier. De onderzoekers concluderen helaas dat als compensatie systeem het project zeer grote fouten maakt. Uit hun berekening blijkt dat 29% van alle verstrekte kredieten geen werkelijk klimaatvoordeel reflecteren. Met andere woorden het project heeft de compensatie met bijna een derde overgewaardeerd. Het principe van klimaatneutraliteit wordt hiermee eigenlijk al grof geschonden. Om de opwarming van de aarde tegen te gaan moet de hoeveelheid broeikasgassen in de atmosfeer niet toe nemen. Nu blijkt dat bedrijven op papier hier aan kunnen voldoen, maar dat in werkelijkheid nog steeds enorme hoeveelheden CO2 de lucht in gaan. Er is zo weinig neutraals aan, het kapitaal kan blijven vervuilen terwijl er niets tegenover staat.

Dit is geen uitzondering, er zijn meer projecten die mooi leken maar bij kritisch onderzoek vol gaten bleken te zitten. De Britse krant The Guardian en het aan Greenpeace verbonden onderzoeksinstituut Unearthed analyseerden bijvoorbeeld de bosprojecten van Verra dat CO2-compensatie krediet levert aan grote luchtvaartmaatschappijen zoals British Airways en easyJet.⁵ Uit hun onderzoek blijkt dat er nauwelijks sprake is van echte resultaten omdat het hele systeem gebaseerd blijkt op dubieuze methodiek. Bij 11 van de 12 bestudeerde projecten was geen noemenswaardig verschil in emissies met een controlegroep. Er bleek onder andere in de rekensommen van Verra dat er uit werd gegaan van ontbossing als er geen project zou zijn. Daarmee levert het simpelweg blijven bestaan van een bos op papier negatieve emissies op terwijl er in werkelijkheid niets gebeurt.

Misbruik van technologie

Veel beloftes hangen ook af van het gebruik van nieuwe technieken. Op het oog ambitieuze doelstelling voor 2050 gaan dan uit van technologische wondermiddelen om broeikasgassen uit de lucht te halen en op te slaan, om zo de gewenste reductie te behalen en op papier klimaatneutraal te zijn. Of dit realistisch is valt echter te betwijfelen. Niet dat technologie geen belangrijke rol zal spelen in de overgang naar een ecologische samenleving, we hoeven niet terug naar de steentijd. Maar het is belangrijk om te onthouden dat de technologie van vandaag ontwikkelt is onder het kapitalisme en de logica daarvan volgt. Zo kan het in een verkeerde richting ontwikkelen, voor verkeerde doeleinden worden ingezet of zelfs gehinderd worden. Bedrijven doen geen onderzoek voor het algemeen belang maar voor hun eigen productieprocessen met als doel winstmaximalisatie. Maatschappelijk nut is geen doel op zich, het moet vooral rendabel zijn. Ook als het gaat om klimaat geldt dat het kapitalisme de ontwikkelingen vormt volgens zijn eigen wetmatigheden.

Carbon capture and sequesterisation (CCS) is bij uitstek een voorbeeld van technologie die verkeerd wordt ingezet. Dit is een methode om uitgestoten CO2 weer uit de lucht te halen en ondergronds op te slaan. Het is een technologie die ongetwijfeld een bepaalde rol zou kunnen spelen in het reduceren van uitstoot. Helaas is dat op dit moment niet het geval, de vervuilende industrie krijgt het voor elkaar om het tegenovergestelde te bereiken hiermee. Op twee manieren wordt een potentieel positief iets, juist een destructieve factor. De eerste is het gebruik van CCS bij zogeheten CO2-enhanced oil recovery (EOR), de andere Bio-Energy with Carbon Capture Storage (BECCS).

Bij EOR wordt afgevangen CO2 gebruikt om meer olie uit de grond te pompen. Het gas wordt in een oliereservoir geïnjecteerd om zo de olie tussen de rotsen eruit te krijgen. Zo wordt CO2 dus uit de lucht gehaald om meer fossiele brandstof te bemachtigen waarmee nog meer CO2 zal worden uitgestoten. Het gaat hier niet om enkele gevallen, maar om zo’n 80% van de CCS projecten die op deze manier worden ingezet.⁶ Hoewel CCS een grote rol wordt toegeschreven in de beloftes van landen en supranationale organisaties wordt het nog nauwelijks ingezet met het exclusieve doel om CO2 op te vangen. Er zijn ook zorgen over het feit dat CCS zelf stroom nodig heeft om te werken en er dus energie opgewekt moet worden (met eventueel bijbehorende uitstoot). Dat deze technologie desondanks in de plannen van zowel bedrijven als landen een onmisbare rol spelen voor het waarmaken van beloofde CO2-reductie is dus vrij verwonderlijk.

Bij BECCS wordt CCS gebruikt in combinatie met biomassacentrales. Hierbij wordt biomassa (bijvoorbeeld houtpellets of plantenresten) verbrand om energie op te wekken en een deel van de uitstoot hiervan wordt opgevangen en ondergronds opgeslagen via CSS. Het idee is dat de gewassen, die voor biomassa gebruikt zullen worden, CO2 opvangen via fotosynthese. Bij verbranding komt deze CO2 weer vrij, maar door CCS wordt dit voor een deel weer opgevangen en (ondergronds) opgeslagen. Omdat de gewassen CO2 opvangen en deze bij het verbranden niet meer allemaal in de atmosfeer komen, blijven er dus netto negatieve emissies over. Het totale project vangt dus CO2 op en tegelijk wekt het energie op. Dit in tegenstelling tot het planten van bossen dat wel CO2 opvangt, maar geen energie oplevert. BECCS is echter inefficiënt in beide doelstellingen. De energie die BECCS oplevert is zodanig beperkt per benodigd oppervlakte dat het fysiek onmogelijk is om het echt een grote rol te laten spelen in de toekomstige energievoorziening. Er is namelijk heel simpel niet genoeg land hiervoor. Landgebruik is ook een risico omdat het aannemelijk is dat om biomassaplantages aan te leggen er ontbossing nodig is om ruimte hiervoor te creëren.⁷

De meeste bomen zijn bedrog

Niet alleen bij het gebruik van BECCS lopen we tegen de beperkte grote van de planeet aan. Zelfs in het gunstigste geval, waarbij we er vanuit gaan dat het vervuilende grootkapitaal ons niet voor de gek houdt, dan nog is de klimaatneutraliteit een sprookje. De Intergouvernementele Werkgroep inzake Klimaatverandering van Verenigde Naties, beter bekend als de IPCC, houdt in elk scenario waarin opwarming beperkt blijft tot 1,5°C rekening met enorme oppervlakten land om te gebruiken voor het opvangen van CO2, zoals door bebossing. Waar deze honderden miljoenen hectaren aan land dan vandaan moeten komen lijkt minder goed uitgedacht.⁸ Dit weerhoudt de olie- en gasindustrie er niet van om het vrolijk in hun berekeningen te gooien. Zo belooft Shell een oppervlakte van ongeveer Italië aan bomen te planten om te compenseren voor 35% van hun uitstoot. En zij zijn niet de enige, BP doet nauwelijks onder en gaat voor een oppervlakte vergelijkbaar met dat van Ghana.⁹

Doorzetten met deze strategie kan dramatische gevolgen hebben omdat de hoeveelheid benodigd land veel meer is dan wat beschikbaar is dat niet met voedselproductie concurreert. Om de uitstoot van gigantische bedrijven te kunnen laten doorgaan zou dus landbouwgrond moeten worden opgeofferd en men kan er vanuit gaan dat dit vooral arme landen zal treffen. Daar waar sprake is van grote landongelijkheid is het risico het grootste en die landongelijkheid is enorm geworden. Momenteel gebruiken de grootste 1% van de boerderijen 70% van alle landbouwgrond. Dit terwijl miljarden mensen voor hun levensonderhoud nog afhankelijk zijn van kleinschalige landbouw. Zelfs zonder extra factoren was dit al een steeds groter risico als het gaat om voedselzekerheid voor deze mensen.¹⁰ Wanneer de compensatie-bossen ook moeten gaan concurreren met landbouw voor grond dan is de kans klein dat de rijken der aarde zelf een maaltijd gaan overslaan. We kunnen er dus helaas vanuit gaan dat in die situatie het hen zal treffen die al in voedselonzekerheid zitten. De vraatzucht van het kapitaal zal leiden tot honger voor zij die niets hebben, zolang zij hun uitstoot maar niet hoeven te reduceren.

Om klimaatverandering tegen te gaan zullen bossen een essentiële rol gaan spelen, maar dit moet op een verantwoorde manier gebeuren. Ecologische problemen zijn in wezen ook sociale problemen en zo zullen de oplossingen ook contrasteren met de oorzaken. Allereerst zullen er geen bomen geplant moeten worden, maar bossen. Geen monocultuur van rijen bomen die een levenloze groene woestijn creëren en die enkel winst voor grote bedrijven opleveren en weinig voor het klimaat, biodiversiteit, milieu en voedselzekerheid. Bovendien is het helaas zo dat op dit moment er helemaal geen bos bijkomt. Als we onderaan de streep kijken zoals de voorstanders van klimaatneutraal graag doen, dan moeten we concluderen dat er nog steeds sprake is van ontbossing op schrikbarend tempo.¹¹ Weliswaar neemt het tempo van ontbossing af zoals de grafiek hiernaast laat zien, maar het gaat nog steeds om een enorme hoeveelheid ontbossing die door blijft gaan. Zolang dat niet stopt is het belachelijk om te spreken van klimaatneutraal of net-zero.  De zogenaamde CO2-compensatie is dweilen met de kraan open als de opvang in de natuur netto afneemt en de vervuilers hun rekentrucjes gebruiken om door te kunnen gaan met uitstoten.

Dit probleem lost zichzelf niet op

CO2-compensatie belooft onderaan de streep klimaatneutraal te zijn, maar kijken we onderaan de streep van deze beloftes zelf dan is de conclusie helder: klimaatneutraal is klimaatverandering. Hoewel in de basis er een logica achter het concept zit, is de praktijk dat het een instrument is voor het vervuilende kapitaal om hun destructieve activiteiten door te kunnen zetten. In het beste scenario zou het nog steeds niet voldoende zijn tenzij delen van de wereld worden geofferd voor de winsten van aandeelhouders. In het slechtste geval is het niets meer dan een verzameling van foutieve berekeningen, valse beloftes en niet bestaande technologieën. Tegelijk houden industrie en politiek gezamenlijk vast aan de markt en dubieuze rekensommen als oplossing voor de klimaatcrisis.

Dat zal bij lezers de vraag oproepen: waarom is het kapitalisme niet in staat om de crisis te bezweren. De komende tijd vervolgt deze reeks over klimaat en kapitaal, volgende edities zullen dieper ingaan op de mechanismen achter de trucjes die in dit eerste deel zijn blootgelegd. Zo zal de rol van greenwashing in het verdoezelen tussen de inherente tegenstellingen worden behandeld, zal er worden geanalyseerd waarom het kapitalisme niet anders kan dan voor deze schijnoplossingen kiezen, en hoe het communisme een uitweg kan bieden. Het communisme is niet zozeer een oplossing, het is wel een voorwaarde om tot een oplossing te komen. Alleen wanneer de productie wordt gepland in het belang van de maatschappij kan de mens in evenwicht raken met zijn omgeving. Zolang de wereldeconomie slechts de belangen van een kleine klasse dient die bijna alles bezit en bepaalt zullen de enorme risico’s voor de rest van de bevolking en de schade voor onze planeet voor lief worden genomen.

De strijd voor een groene toekomst is daarom de strijd voor socialistische toekomst.

Bronnen:

1.  Jesse Bragg, Rachel Rose Jackson, en Souparna Lahiri, The Big Con: How Big Polluters are advancing a ‘net zero’ climate agenda to delay, deceive, and deny, 2021, https://www.foei.org/wp-content/uploads/2021/06/The-Big-Con_EN.pdf.
2.  Aditi Sen en Nafkote Dabi, Tightening the Net: Net zero climate targets – implications for land and food equity (Oxfam International, 2021), https://oxfamilibrary.openrepository.com/bitstream/handle/10546/621205/bp-net-zero-land-food-equity-030821-en.pdf; Chris Greenberg, ‘Carbon Offsets Are a Scam’, Greenpeace International, 10 november 2021, https://www.greenpeace.org/international/story/50689/carbon-offsets-net-zero-greenwashing-scam.
3.  James Dyke, Robert Watson, en Wolfgang Knorr, ‘Climate Scientists: Concept of Net Zero Is a Dangerous Trap’, The Conversation, geraadpleegd 2 januari 2022, http://theconversation.com/climate-scientists-concept-of-net-zero-is-a-dangerous-trap-157368.
4.  ‘Systematic Over-Crediting of Forest Offsets / Research / Carbonplan’, geraadpleegd 2 januari 2022, https://carbonplan.org.
5.  Patrick Greenfield, ‘Carbon Offsets Used by Major Airlines Based on Flawed System, Warn Experts’, The Guardian, 4 mei 2021, sec. Environment, https://www.theguardian.com/environment/2021/may/04/carbon-offsets-used-by-major-airlines-based-on-flawed-system-warn-experts.
6. Samira Garcia Freites en Christopher Jones, ‘A Review of the Role of Fossil Fuel-Based Carbon Capture and Storage in the Energy System’, 8 januari 2021, https://www.research.manchester.ac.uk/portal/en/publications/a-review-of-the-role-of-fossil-fuelbased-carbon-capture-and-storage-in-the-energy-system(fe2c5986-b2f8-437f-b306-52d4993390b6).html.
7. Sara Shaw, Nele Marien, en Lucy Cadena, A Leap in the Dark: The Dangers of Bioenergy with Carbon Capture and Storage (BECCS) (Friends of the Earth International, 2021), https://www.foei.org/wp-content/uploads/2021/01/Friends-of-the-Earth-International_BECCS_English.pdf.
8. Kate Dooley en Sivan Kartha, ‘Land-Based Negative Emissions: Risks for Climate Mitigation and Impacts on Sustainable Development’, International Environmental Agreements: Politics, Law and Economics 18, nr. 1 (februari 2018): 79–98, https://doi.org/10.1007/s10784-017-9382-9.
9. Sen en Dabi, Tightening the Net.
10. ‘Land Inequality Threatens Livelihood of 2.5 Bln: Report’, geraadpleegd 2 januari 2022, https://www.downtoearth.org.in/news/agriculture/land-inequality-threatens-livelihood-of-2-5-bln-report-74418.
11. Hannah Ritchie en Max Roser, ‘Forests and Deforestation’, Our World in Data, 9 februari 2021, https://ourworldindata.org/deforestation.