Ronald Maassen

Nederland kent op dit moment de grootste huisvestingscrisis sinds de Tweede Wereldoorlog. De problematiek is groot en raakt grote delen van de Nederlandse bevolking. De huidige crisis is in grote mate een gevolg van het aan de markt overlaten van de volkshuisvesting. In recente jaren is die ontwikkeling snel toegenomen en verergerd. In dit artikel zullen we uiteenzetten hoe de overheid het tot hier heeft laten komen, hoe dat samenhangt met het kapitalisme en wat voor alternatieven er mogelijk zijn.

Waar we staan

Op het moment rijst de situatie op het gebied van koopwoningen compleet de pan uit. Er zijn in 2023 naar berekening 355.000 woningen te weinig.¹ Dit heeft er toe geleid dat het gemiddelde huis inmiddels voor meer dan €400.000,- van de hand gaat.² Prijzen die geen normaal mens meer kan betalen natuurlijk. Vooral jongeren komen steeds minder tot hun recht tussen de gekte op de huizenmarkt. Begin 2020 woonden daardoor ruim 835.000 twintigers nog in het ouderlijk huis, 30% meer dan in 2010.³

Op het gebied van huren is het niet veel beter. Ook hier zijn de tekorten groot met lange wachttijden tot gevolg.⁴ Daarnaast rijzen de huurprijzen de pan uit en mag een steeds kleiner gedeelte van de bevolking gebruik maken van de woningen van woningcorporaties.⁵ Hierdoor zijn sociale huurwoningen schaarse luxegoederen geworden waarover tussen de werkende mensen gretig gevochten wordt. Het is immers de enige manier om voor nog enigszins acceptabele kosten te wonen.  Door deze ontwikkelingen komen steeds meer mensen in de verdrukking. Het aantal daklozen is de afgelopen 10 jaar verdubbeld tot 39.000 mensen.⁶ Het is dus zacht gezegd chaos op het gebied van huisvesting. Maar hoe zijn we in deze misère gekomen?

Naar de markt

Het allereerste begin van de huidige woningcrisis vinden we in 1988. Toen werd het systeem van premiewoningen afgeschaft. Dit waren woningen die met een subsidie van de overheid gekocht konden worden door mensen met lagere inkomens. In plaats daarvan kwam de nadruk te liggen op regelingen die het aanschaffen van huizen stimuleerden door belastingtechnisch gunstige voorwaarden, zoals de hypotheekrenteaftrek. Dat betekende dat mensen met weinig startkapitaal steeds minder in staat waren om woningen te kopen. Echter betekende dat ook dat je, wanneer je al een of meer panden had, steeds gunstiger meer panden kon verwerven. Het was het begin van een privatiseringsgolf die allerlei sectoren raakte.

Door een mix van politieke keuzes die de beschikbare bouwgrond beperken, zoals het niet kunnen bouwen in landbouwgebied en het verruimen van de hypotheekruimte die mensen konden krijgen ontstond er in de daaropvolgende jaren een kunstmatige schaarste. Deze leidde tot de vastgoedzeepbel die in 2008 mede de kapitalistische crisis aanzwengelde. Door deze plotselinge crisis van het kapitaal werden woningen van de ene op de andere dag niks meer waard en zaten honderdduizenden Nederlanders met een schuld die hoger was dan de waarde van hun huis. Nog steeds zijn er 282.100 huizenbezitters wiens huis ‘onder water’ staat.⁷ De banken lijken weinig geleerd te hebben van de crisis van 2008 en bieden opnieuw hele hoge leningen aan. Die zijn medeverantwoordelijk voor de huidige prijsstijgingen van huizen. Als iedereen meer kan lenen, kan iedereen ook meer bieden.

Door de kapitalistische crisis van 2008 en het loslaten van sturing op nieuwbouw door de Rijksoverheid viel de vraag naar nieuwbouw bijna stil. De arbeidsmarkt reageerde op de grillen van het kapitalisme. Vele bouwvakkers gingen met vervroegd pensioen of zochten ander werk. Nog steeds loopt de bouw tegen een groot tekort van arbeiders aan. Hierdoor is nieuwbouw duurder en zijn de wachttijden alleen maar opgelopen.

Ook grond is een belangrijke reden dat het bouwen van woningen zo duur is. Meer dan de helft van de grond is in handen van particulieren.⁸ De rest van de grond is voor een groot gedeelte in handen van gemeenten en de Rijksoverheid.⁹ Echter is maar een klein gedeelte van die grond aangewezen als bouwgrond. Dat heeft een sterk prijsopdrijvend effect waar speculanten handig op inspringen. Gemeenten zijn daarnaast, sinds de decentralisatie van de zorg, voor een groot gedeelte financieel afhankelijk van de verkoop van hun grond. Bijna tachtig procent van de gemeenten heeft door die bezuiniging moeite de begroting sluitend te krijgen.¹⁰ Daarnaast mogen zij de grond niet eens goedkoper verkopen aan bijvoorbeeld sociale huisvesters als ze het al zouden willen. Europese wetgeving die concurrentievervalsing tegen moet gaan verbiedt hen dit. Daardoor wordt de grond van zowel gemeenten als particulieren voor de hoofdprijs verkocht wordt.

Al deze onderdelen van het kapitalistische stelsel -kunstmatig hoge grondprijzen, tekorten van arbeiders in de bouw, fiscale voordelen voor huizenbezitters en een steeds hogere hypotheekruimte- zijn samen verantwoordelijk voor de huidige crisis op de koopmarkt.

Daarnaast kwam binnen de huursector in 1995 een einde aan de staatssteun voor woningcorporaties. Ze werden de markt opgeduwd en moesten voortaan volgens marktprincipes gaan werken, terwijl zij vanwege hun taakstelling helemaal niet dezelfde winstmarges hebben als particuliere ontwikkelaars. Reden voor de overheid om dit te doen was om te voldoen aan Europese wetgeving omtrent concurrentievervalsing. Veel woningcorporaties werden van een vereniging waar de huurders inspraak hadden omgevormd tot stichtingen met besturen en raden van commissarissen, waar de inspraak van huurders veel minder sterk geregeld was. Het bleek al gauw dat deze omslag veel te weinig controle op de woningcorporaties overliet en de bestuurders van verschillende woningcorporaties gingen zich gedragen als kleine vastgoed-magnaatjes. In Rotterdam werden bijvoorbeeld enorme verliezen geleden op een luxe boot; en in Geertruidenberg werd in grond gespeculeerd die vele malen de waarde had van het bezit van de woningcorporatie.¹¹

Deze schandalen waren ontstaan doordat de sociale sector plots de markt opgeduwd werd en de controle van huurders verminderd werd. Echter was het voor de VVD en hun achterban binnen private vastgoedpartijen ook koren op de molen om vervolgens de rol van woningcorporaties onder strenge controle van het Rijk te plaatsen. De sector werd in de nieuwe Woningwet streng gereguleerd en kreeg ook allerlei beperkingen voor de kiezen. Zo mocht er alleen nog aan de allerarmsten verhuurd worden in plaats van de brede klasse van arbeiders. Ook werd de verhuurderheffing ingesteld. Deze heffing die specifiek voor woningcorporaties geldt, kostte de sector al 11 miljard euro. Dat geld werd uiteraard opgehoest door de armste huurders.

De sociale huursector kreeg dus te maken met sterke beperkingen en verloor een groot gedeelte van hun investeringsvermogen door de verhuurderheffing. Recent kwam daar ook nog bij dat de sociale huursector door de overheid is aangewezen als voorloper in de energietransitie. Dat betekent dat zij de proeftuin zijn geworden van verschillende klimaattechnologieën waarvan de businesscase nog niet rond is en waarop dus grote verliezen worden geleden.¹² Om al deze redenen is de druk bij veel woningcorporaties groot om woningen te verkopen om het hoofd boven water te houden.

Op de private huurmarkt is het zo mogelijk nog wanhopiger. Met de Wet Doorstroming Huurmarkt hebben de VVD en de PvdA het in 2015 mogelijk gemaakt om tijdelijke huurcontracten aan te bieden. Sindsdien zijn tijdelijke contracten en alle onzekerheid die die huurders brengen de norm geworden.¹³ Ook is het verdienmodel voor private (en sociale) verhuurders flink uitgebreid. Door de WOZ-waarde van woningen mee te laten wegen in de maximaal toegestane huurprijs schoten de huurprijzen de afgelopen jaren uit het dak.¹⁴

Dit beleid werd ingevoerd om (buitenlands) kapitaal aan te trekken om in vastgoed in Nederland te investeren. Toenmalig VVD minister Stef Blok reisde zelfs de hele wereld over om investeerders over te halen.¹⁵ Het verzwakken van de rechten van huurders heeft gewerkt. In de afgelopen jaren zijn de vastgoedportefeuilles van grote buitenlandse beleggers rap toegenomen. Vaak worden de woningen die woningcorporaties verkopen door hen opgekocht en voor veel hogere huren weer verhuurd.¹⁶ In totaal bezitten zij nu voor ongeveer 9 miljard euro aan huurwoningen.¹⁷

Het kapitalisme heeft het wonen de afgelopen decennia nog sterker in handen van de markt geduwd. Aangedreven door Europese wetgeving en de golf van privatisering die volgde op de contrarevolutie in de Sovjet-Unie is wonen nog meer overgelaten aan de markt en haar grillen. Dit heeft geleid tot onzekerheid, speculatie en grote tekorten. De werkende mensen zijn hiervan de dupe door hoge woonkosten, woononzekerheid of zelfs dakloosheid.

Gentrificatie en racisme

De hierboven geschetste problematiek komt ook samen in het specifieke probleem van gentrificatie. Gentrificatie is de omvorming van arbeiderswijken tot ‘hippe wijken voor de rijken.’ Dit is vaak een gevolg van een combinatie van stijgende vastgoedprijzen in de stad en druk van de gegoede burgers die dichtbij het centrum willen wonen. Zoals hierboven gesteld bestaat er een significante financiële druk op woningcorporaties om woningen te verkopen. Daarnaast is binnen de volkshuisvesting het ideaal van gemixte wijken opgekomen. Dit ideaal stelt dat het concentreren van ‘zwakke’ bevolkingsgroepen in bepaalde wijken hun situatie verslechtert. Om die reden wordt gesteld dat het goed is om in dergelijke wijken met veel corporatiebezit woningen te slopen en er duurdere huur of koop voor in de plaats te bouwen. Uiteraard denkt niemand er daarbij aan de huurders te vragen of zij het eigenlijk erg vinden om bij elkaar in de wijk te wonen. Idealiter wordt dan in een duurdere wijk goedkope huur bijgebouwd.

Dat laatste: het bijbouwen van sociale huur in een duurdere wijk, gebeurt echter vaak niet doordat de grondprijzen daar hoog zijn, gemeenten het niet goedkoop aan corporaties mogen verkopen en veel vastgoed al in het bezit van particulieren is. In de praktijk is het ideaal van gemixte wijken dus vooral het goedpraten van het slopen en verkopen van sociale huur. Dit beleid heeft ook een racistisch randje, doordat mensen van kleur in de Nederlandse arbeidersklasse oververtegenwoordigd zijn. Zij krijgen bij lange na niet dezelfde kansen op de arbeidsmarkt en zijn dus in grotere mate toegewezen op de (goedkope) sociale huur. In verschillende steden, zoals Rotterdam en Almelo, is het dan ook uitgesproken beleid om het aandeel sociale huur in de stad te verminderen om deze bevolkingsgroepen de stad uit te jagen.¹⁸

Verder zien we de racistische overtuigingen ook terug in het reactionaire antwoord op de wooncrisis. Zoals we hierboven zagen is het slopen van de sociale huursector al decennia het doel van burgerlijke politici, waardoor er grote tekorten zijn ontstaan. De schaarse sociale huurwoningen die er zijn worden echter vaak aan statushouders gegeven aangezien de overheid verplicht is hen te huisvesten. Dit feit wordt vervolgens weer handig gebruikt door extreemrechtse politici om ‘Eigen volk eerst’ te scanderen aan iedereen die het horen wil. Op die manier proberen zij de schuld van het probleem buiten henzelf te leggen en de Nederlandse arbeidersklasse uit te spelen tegen de slachtoffers van imperialistische oorlogen.

Geen nieuw probleem

Het speculeren op woningen en het uitbuiten van de woonomgeving van de arbeidersklasse is zo oud als het kapitalisme zelf.  In 1872 schreef Friedrich Engels al over de rol van huisjesmelkers en de woningnood in het uitbuiten van de arbeidersklasse.¹⁹ Ook beschreef hij hoe het Parijs van zijn tijd gegentrificeerd werd en grote delen van de arbeidersbevolking naar de krottenwijken buiten het centrum werden geduwd om brede boulevards aan te leggen.

Gelukkig kent ook het verzet tegen deze vorm van uitbuiting een lange traditie. Vele woningcorporaties kennen hun ontstaan in vakbonden die gingen voorzien in de huisvesting van hun leden, of arbeiders die de dubbeltjes die ze over hielden inlegden in een fonds dat woningen voor hen bouwde. Op die manier probeerden arbeiders in hun eigen huisvesting te voorzien. Een groot gedeelte van de mensen bleef echter aangewezen op de private markt. In de jaren ’20 en ’30 van de twintigste eeuw organiseerde de CPN dan ook verschillende huurstakingen om verbeteringen, zoals huurverlagingen, af te dwingen.²⁰ De georganiseerde huurders moesten het hierbij vaak afleggen tegen de politie, maar haalden ook de nodige successen.

Het kan anders

De woningnood en haar oorzaken zijn te vinden in het kapitalisme. De schaarste die we vandaag de dag zien is een creatie van de markt en de speculanten. In feite zijn er genoeg vierkante meters woonruimte voor iedereen die het nodig heeft.²¹ Er staan maar liefst 180.000 huizen leeg en door de overige woonruimte beter te verdelen verdwijnt de rest van het tekort als sneeuw voor de zon.²² Daar zit echter geen verdienmodel aan voor de eigenaren van die panden, waardoor we het ook niet terugvinden in de beleidsopties van de regering.

De oplossing van een betere verdeling zagen de communisten van vroeger ook al. In de woorden van Engels: Maar vooreerst zal de sociale revolutie de zaken moeten nemen zoals deze ervoor en vechten tegen het allerergste kwaad met behulp van de beschikbare middelen. En we hebben reeds gezien, dat de woningnood onmiddellijk kan worden verholpen door onteigening van een deel van de chique woningen, die aan de bezittende klassen toebehoren, en door gedwongen huisvesting in het andere deel..²³ In de Sovjet-Unie werden na de revolutie de woningen van de bezittende klasse bijvoorbeeld onteigend en opgedeeld in woningen voor de arbeiders.²⁴ Later zorgde de centrale planning ervoor dat er in hoog tempo nieuwbouw gebouwd kon worden en dat de huren op maximaal 4 tot 10% van het inkomen van arbeiders werd gesteld.²⁵

De oplossing voor de woningnood van vandaag de dag moeten we dan ook zoeken in het socialisme-communisme. Door de economie en de bouw centraal te plannen en speculanten en huisjesmelkers te onteigenen kunnen we de hoge prijzen die de arbeidersklasse moet betalen voor deze basisvoorzieningen ongedaan maken. Door ons te organiseren op onze belangen als werkende mensen kunnen we deze veranderingen afdwingen bij de bezittende klasse. De geschiedenis leert ons dat we het niet aangereikt gaan krijgen. De geschiedenis leert ons echter ook dat het anders kan. Nu is het aan ons om aan te geven dat het ook anders moet!

Citaten

¹ https://www.capitalvalue.nl/nieuws/vanaf-2021-meer-dan-35-000-betaalbare-nieuwbouw-huurwoningen-per-jaar-mogelijk

² https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/huizenprijs-breekt-door-gemiddelde-van-400-000-euro-het-einde-lijkt-zoek~bf2cf6ee/

³ https://www.rtlnieuws.nl/economie/opinie/column/5252547/woonprotest-recht-op-een-huis-demonstreren-student-crisis

⁴ https://nos.nl/op3/artikel/2377995-sociale-huurwoning-in-zeker-een-kwart-van-de-gemeenten-wacht-je-meer-dan-7-jaar

⁵ https://www.groene.nl/artikel/te-duur-om-nog-sociaal-te-zijn

⁶ https://www.ad.nl/binnenland/aantal-daklozen-in-nederland-verdubbeld-iedereen-kan-dakloos-worden~a0e81635/

⁷ https://www.hypotheker.nl/actueel/nieuwsberichten/2020/zes-procent-huiseigenaren-heeft-een-woning-onder-water/

⁸ https://architectenweb.nl/nieuws/artikel.aspx?ID=27975

⁹ https://www.volkskrant.nl/kijkverder/v/2020/deze-grote-eigenaren-bezitten-onze-schaarse-grond~v406063/

¹⁰ https://www.trouw.nl/binnenland/financiele-situatie-van-gemeenten-onhoudbaar-blijkt-uit-onderzoek~b8a4897b/

¹¹ https://www.nrc.nl/nieuws/2014/06/04/sorry-sorry-sorry-voor-deze-zeven-schandalen-a1501491

¹² https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/energieneutraal-maken-van-huizen-levert-eigenaar-geen-winst-op-integendeel~bb1293fc/

¹³ https://versbeton.nl/2020/12/woningzoeker-in-de-particuliere-huurmarkt-stuit-vaak-op-tijdelijke-contracten/

¹⁴ https://nos.nl/artikel/2336676-kabinet-komt-met-woz-maatregel-tegen-huurstijging

¹⁵ https://www.nu.nl/economie/4348990/minister-blok-praat-in-azie-met-mogelijke-investeerders-woningmarkt.html

¹⁶ https://www.gelderlander.nl/nijmegen-e-o/sociale-huurwoning-in-de-uitverkoop-beleggers-kopen-complete-straten-het-gaat-steeds-meer-knellen-br-br-br~a5640746/

¹⁷ https://fd.nl/economie-politiek/1347165/hoe-blackstone-zich-inkoopt-op-de-amsterdamse-woningmarkt-prj1caKr23N1

¹⁸ https://joop.bnnvara.nl/nieuws/vvd-wethouder-sloop-huurwoningen-moet-vertrek-van-armen-uit-stad-forceren;  https://dekanttekening.nl/samenleving/bicultureel-leed-door-rotterdams-woonbeleid-onzichtbare-sociale-zuivering/

¹⁹ F.Engels, Het Woningvraagstuk, 49.

²⁰ http://www.dezuidkanter.nl/historie/325-de-huurstaking-in-de-jonge-arnoldusstraat

²¹ https://www.ftm.nl/artikelen/miljoen-extra-woningen-is-lariekoek

²² https://www.oneworld.nl/lezen/discriminatie/sociaal-onrecht/woningtekort-waarom-kraken-we-niet-meer/

²³ F. Engels, Het Woningvraagstuk, 57.

²⁴ https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB06:000003410:pdf

²⁵ http://www.lalkar.org/article/2536/housing-in-the-ussr