Redactie
Op 25 december 1991 kwam er een einde aan de Sovjet-Unie. De rode vlag met de hamer en sikkel boven het Kremlin werd gestreken. De contrarevolutie was voltooid en het kapitalisme hersteld. De vertegenwoordigers van het kapitaal vierden het ‘einde van de geschiedenis’. De wereld zou een periode van vrede, vrijheid en voorspoed tegemoet gaan. Niets bleek minder waar. In de voormalige Sovjetrepublieken volgden moeilijke jaren van economisch verval, honger, en etnische conflicten. Wereldwijd verzwakte de arbeidersbeweging, terwijl het kapitaal in de aanval ging met het afbreken van de sociale verworvenheden. Welke krachten speelden een rol bij het uit elkaar scheuren van dit eens zo bijzondere project van proletarische macht? En wat waren de directe gevolgen voor de voormalige Sovjetburgers?
Glasnost en Perestrojka
Burgerlijke historici schrijven het uiteenvallen van de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken (USSR) en het kapitalistische herstel graag op het conto van de nieuw ontdekte hunkering naar vrije meningsuiting en democratie. In werkelijkheid kwam de contrarevolutie echter helemaal niet van de bevolking, maar juist van boven, van de communistische partij zelf waarin contrarevolutionaire elementen de overhand hadden gekregen. Onder het mom van Michail Gorbatsjovs beruchte Glasnost (openheid) en Perestrojka (herstructurering) werd in de tweede helft van de jaren ’80 het kapitalisme geherintroduceerd. De markt kreeg weer vrij spel en de economie werd geprivatiseerd. De contrarevolutie in 1989-1991, die de val van het socialisme en het herstel van het kapitalisme bezegelde, ging gepaard met het uiteenvallen van de USSR. Daarmee was de rol van Gorbatsjov zelf ook uitgespeeld.
Toen Gorbatsjov zijn aftreden als leider van de Unie van Socialistische Sovjet Republieken in een televisietoespraak aankondigde, nam hij uitgebreid de tijd om zijn erfenis van hervormingen te verdedigen en gaf hij de volgende verklaring voor het uiteenvallen van de Unie: “Al deze verandering had veel inspanning gekost en vond plaats in de context van felle strijd tegen de achtergrond van toenemend verzet door de reactionaire krachten, zowel de partij- en staatsstructuren, als de economische elite, evenals onze gewoonten [en] ideologische vooringenomenheid […] De verandering stuitte op onze onverdraagzaamheid, een laag niveau van politieke cultuur en angst voor verandering. Daarom hebben we zoveel tijd verspild. Het oude systeem viel al uit elkaar voordat het nieuwe systeem begon te werken.”
Hiermee legde Gorbatsjov de schuld voor het uiteenscheuren van de Sovjet-Unie niet bij zijn hervormingen, maar bij de respons hierop van leden van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie (CPSU). Maar het waren juist de hervormingen, de maatregelen die het kapitalisme herstelden, die het uiteenscheuren van de USSR brachten.
In dit artikel kijken we naar de ontwikkelingen in de decennia voorafgaand aan Gorbatsjovs beruchte Glasnost (openheid) en Perestrojka (herstructurering) hervormingen. Want de contrarevolutie kwam niet uit de lucht vallen. Kapitalistische elementen hadden, door over de jaren doorgevoerde hervormingen, steeds meer ademruimte gekregen.
De sluimerende contrarevolutie
Eind jaren ‘50 en in de jaren ‘60 werden er verschillende hervormingen doorgevoerd waarna staatsbedrijven en collectieve boerderijen steeds meer regionaal en volgens de wetten van de markt beheerd zouden worden. In 1958 worden de sectorale ministeries die de industriële productie in de hele SU regelden afgeschaft en vervangen door regionale besturen. In 1965 werd het gedeelte van de productie dat de kolchoz (collectieve boerderij) aan de staat moesten afdragen verlaagd en werd het mogelijk om voedseloverschotten tegen hogere prijzen te verkopen dan de door de staat vastgestelde prijzen. Later in 1965 en in het jaar erop werden verdere hervormingen doorgevoerd waardoor bedrijven en hun besturen veel onafhankelijker (lees: minder sterk via de centrale planning bestuurd) werden. Als gevolg van deze hervormingen moesten bedrijven voortaan functioneren op basis van het principe van ‘zelfbehoud’.
Bedrijfsleiders kregen in de loop van de jaren ’60 en ’70 steeds meer financiële vrijheden. Zo konden zij zelf besluiten nemen over contracten met leveranciers en afnemers, investeringen, personeelsbeleid, lonen en bonussen etc. Bonussen voor bestuurders werden niet langer vastgesteld op basis van de mate waarop de geplande productie was overstegen, maar op basis van het overstijgen van de verwachte verkoop en de winstgevendheid van het bedrijf. Zo kropen kapitalistische elementen als het streven naar maximale winst terug in het economische systeem van de Sovjet-Unie. Winstmaximalisatie door middel van loon- en prijsmanipulatie wederom centraal gesteld werd als criterium voor een succesvolle economie. Met deze herintroductie groeide ook de inkomensongelijkheid.
Deze herintroductie van kapitalistische elementen kon onder de radar vliegen doordat op het 22e Congres van de CPSU verklaard werd dat de klassenstrijd in de USSR definitief gestreden was, en dat de kapitalistische klasse was verslagen.
Als gevolg van het herintroduceren van marktelementen in de Sovjeteconomie, ontstond er een bloeiende zwarte markt. Dit werd ook wel de ‘tweede economie’ genoemd en groeide van 3,4% van het BNP in 1960 naar 20% in 1988.
Geleidelijk ontstond een sociale laag, die steeds meer controle had over de productiemiddelen en de resultaten van de productie. Een laag die mogelijkheden had zich te verrijken en waarvan het individueel belang conflicteerde met het maatschappelijk belang. Deze sociale laag had de potentie om een kapitalistische klasse te worden, indien het private eigendom en het kapitalisme geherintroduceerd zou worden. Met deze toename in economische macht kwam ook het streven naar meer politieke macht. Binnen de CPSU versterkte de opportunistische stroming, die pleitte voor meer hervormingen die elementen van het kapitalisme herintroduceerden. Michail Gorbatsjov zou uiteindelijk het gezicht worden van deze revisionistische stroming binnen de CPSU.
Het uiteenvallen van de USSR en aangewakkerd nationalisme
De USSR was een staat van vele naties die samenwerkten om het gemeenschappelijke einddoel van communisme te kunnen bewerkstelligen. Deze verschillende naties werden niet gedwongen hun culturele eigenheden op te geven teneinde een soort proletarische eenheidsworst te vormen. Integendeel, de USSR bood veel ruimte voor het ontplooien van lokale taal en cultuur.
De contrarevolutie, oftewel het herstel van het kapitalisme, ging in de Sovjet-Unie gepaard met het uiteenvallen van de Unie. Die twee ontwikkelingen versterkten elkaar naarmate het kapitalisme zijn herintrede deed. Delen van het opkomend kapitaal streden tegen de unie als een middel om sneller met het socialisme af te rekenen en het kapitalisme te herstellen. Ook verscherpte de herintrede van het kapitalisme de tegenstellingen tussen verschillende delen van het kapitaal, die allemaal een zo groot mogelijk stuk van de taart wilden opeisen. Het herstel van het kapitalisme zette dus verschillende ontwikkelingen in gang die de eenheid van de Sovjet-Unie op losse schroeven zetten.
Om het uiteenvallen van de USSR te bevorderen wakkerde de opkomende burgerij het nationalisme aan. De kapitalistische klasse kon niet haar volledige scala aan maatregelen doorvoeren voor de kapitalistische restauratie en het optimaal uitbuiten van de arbeidersklasse totdat de internationalistische saamhorigheid die de volkeren van de SU samenbracht verbroken zou worden. Lenin schreef in 1914 over de inzet van dit ‘geraffineerde’ nationalisme dat het doelbewust ingezet werd door de burgerlijke elementen om de arbeidersklasse verdeeld te houden onder voorwendselen van ‘behoud van nationale cultuur’ en ‘nationale autonomie’. Met de steeds slechter opererende Sovjeteconomie, verergerd door de decentralisatie, privatisering, én wijdverspreide corruptie op lokaal niveau, werd het verhaal van de noodzaak voor meer nationale autonomie steeds makkelijker te verkopen. Hierin werden de burgerlijke nationalisten geholpen door het feit dat de Sovjet-media eveneens deels gedecentraliseerd en geprivatiseerd waren in de jaren ‘80. Zodoende konden contrarevolutionairen gebruikmaken van hun private media om hun boodschap van nationalisme en separatisme verspreiden onder de Sovjetburgers. Na zijn verkiezing als president van de Russische Federale Sovjetrepubliek (RSFSR), zette Boris Jeltsin in op de ontbinding van de Sovjet-Unie. Op 12 juni 1990 werd de soevereiniteit van de RSFSR uitgeroepen waarna Rusland zich niet langer gebonden achtte aan de grondwet van de Sovjet-Unie. Een referendum in april 1991, waarin de Sovjetbevolking gevraagd werd om hun wil ten aanzien van het voortbestaan van de Unie uit te spreken, en waarin 76% vóór behoud van de Unie stemde, mocht niet meer baten. De ontbinding van de USSR werd van bovenaf doorgezet. Eerst waren het Jeltsin en zijn Wit-Russische en Oekraïense collega’s die op acht december 1991 gezamenlijk de intentie uitspraken om de Unie te verlaten. Dit werd later die maand kracht bijgezet in de Alma-Ata akkoorden waarmee de USSR vervangen werd door het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS).
De desastreuse gevolgen van de contrarevolutie
De gevolgen van de contrarevolutie waren groots en rampzalig voor het merendeel van de bevolking. We hebben hier te maken met de een van de grootste achteruitgangen in levenstandaarden buiten een oorlog in de geschiedenis van de mensheid. Er zijn zoveel cijfers en verhalen die aangeven hoe deze achteruitgang eruitzag dat er meerdere boeken vol over kunnen worden geschreven. Daarom zal hier een onvolledig overzicht volgen.
Om te zeggen dat de val van de Sovjet-Unie de verschillen tussen arm en rijk vergrootte is zacht uitgedrukt. De economische hervormingen van Gorbatsjov eind jaren ’80 zorgden er al voor dat sommige mensen miljonairs konden worden, iets wat voorheen ondenkbaar was. Maar dit proces had een explosieve stijging in de jaren ’90. In Rusland kregen vriendjes van President Boris Jeltsin en andere politici belangrijke bedrijven en grondstoffen praktisch cadeau, om hier vervolgens exorbitante prijzen voor te vragen.
Ook in de andere landen van de voormalige Sovjet-Unie waren de jaren ’90 een bijzonder lastige periode. De overgang van een centraal geplande economie, naar eentje waar via de markt alles geregeld wordt, ging niet zonder horten of stoten. De terugkerende kapitalistische klasse gebruikte hun winst om meer luxegoederen te importeren, ten koste van belangrijke voorzieningen zoals zorg en onderdak voor de rest.
De verslechterde positie van vrouwen
Het is de moeite waard om bij de veranderingen voor vrouwen in het bijzonder stil te staan. Alhoewel er nog problemen waren in de Sovjet-Unie wat betreft vrouwenemancipatie, is het zonder twijfel zo dat het socialisme enorme vooruitgang bracht in de positie van vrouwen. Veel vrouwenrechten werden voor het eerst in de Sovjet-Unie vastgelegd en verwezenlijkt. Sinds de contrarevolutie heeft er een gigantische achteruitgang plaatsgevonden. Faciliteiten zoals de kinderopvang waren ineens niet meer voor iedereen beschikbaar. Het werd moeilijker voor vrouwen om naar de universiteit te gaan en werk te krijgen wat bij hun opleiding past. Veel vrouwen met hoge opleiding werden gedwongen werk te zoeken wat minder goed betaald en waar ze niet voor geleerd hadden (wat overigens niet alleen voor vrouwen gold).
Deze verandering in de economische positie van de vrouw is op zichzelf al vervelend genoeg, maar het had nog andere gevolgen. Conservatieve denkbeelden over vrouwen en hun rol in de samenleving maakten een terugkeer. Abortusrechten werden afgezwakt. Vorige maand nog waren er in Polen, ook een land waarin het kapitalisme hersteld werd, massale protesten om de nieuwe, zeer strenge abortus wet die in januari dit jaar werd ingevoerd te bestrijden.
Ook de prostitutie en vrouwenhandel heeft een grootschalige terugkeer gemaakt. Veel vrouwen werden tot dit soort werk gedwongen door het verlies van hun baan en de stijgende kosten van basisvoorzieningen. ‘Mailorder brides’, vrouwen die je vanuit Oost-Europa en Rusland online kan bestellen en in laten vliegen, zijn een bekend fenomeen. De problemen voor vrouwen die zijn veroorzaakt door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie zijn helaas nog zeer actueel.
Oorlog en vrede; de internationale gevolgen van de contrarevolutie
De Sovjet-Unie bestond uit een verzameling van verschillende landen, die tot het einde van de Sovjet-Unie vredig samenleefden. Na het uiteenvallen was dit helaas niet meer zo vanzelfsprekend, en we zien dan ook meerdere militaire conflicten. De belangrijkste twee zijn die tussen Rusland en Oekraïne, en Armenië en Azerbeidzjan. Het conflict tussen die laatste twee zorgde begin jaren ’90 al voor een oorlog, die ervoor zorgde dat tienduizenden mensen overleden en ruim een miljoen mensen hun woonplaats moesten ontvluchtten. Dit conflict laaide vorig jaar weer kort op, en weer vonden duizenden mensen de dood.
Het conflict tussen Rusland en Oekraïne is nu al ruim 7 jaar bezig, en het einde is nog niet in zicht. Hier worden de doden geschat op ruim tienduizend, waarvan meerdere duizenden burgers, met nog eens tienduizenden gewonden, waarvan de meerderheid burgers zijn. Als we alle gevolgen bij mekaar nemen, is het niet zo verbazingwekkend dat veel inwoners van de voormalige Sovjet-Unie niet blij zijn met de invoering van het kapitalisme. In het gehele Oostblok geeft een significant gedeelte van de bevolking, in sommige landen zelfs een meerderheid, aan dat hun situatie er op achteruit is gegaan. De contrarevoluties in de Sovjet-Unie en andere landen die in de 20ste eeuw het socialisme hadden opgebouwd, hebben ook wereldwijd enorme gevolgen gehad. Volgens de vertegenwoordigers van het kapitaal zou de val van het socialisme ook een einde betekenen aan conflicten en oorlog. Niets bleek minder waar. Het imperialisme kreeg veel meer vrij spel, wat zich uitdrukte in een hele reeks militaire interventies en oorlogen in het Midden-Oosten, Afrika en andere delen van de wereld. Ook Rusland, dat ondertussen een kapitalistisch land is, onderdeel van het imperialistische systeem, speelt een rol in veel oorlogen en probeert daarin de belangen van haar bourgeoisie veilig te stellen.
De contrarevolutie was ook een enorme klap voor de arbeidersbeweging wereldwijd en de internationale communistische beweging. De reformistische lijn van klassencollaboratie kreeg de overhand, ook in de vakbonden. Ondertussen ging het kapitaal in de aanval: sociale rechten en verworvenheden worden afgebroken.
De geschiedenis van de Sovjet-Unie levert waardevolle lessen voor de toekomst
Dat de Sovjet-Unie problemen had, valt niet te ontkennen. Het feit alleen al dat dertig jaar geleden de contrarevolutie plaatsvond is een bewijs daarvan. Maar dit neemt niet weg dat er een hoop goede dingen bereikt zijn. In het verloop van de socialistische opbouw verwierf de arbeidersklasse, en onderdelen daarvan zoals vrouwen, etnische minderheden, mensen met een beperking en andere groepen, sociale en politieke rechten die in het kapitalisme pas veel later of helemaal nooit zijn bewerkstelligd. Met de socialistische opbouw slaagde het volk van de Sovjet-Unie erin werkloosheid volledig uit te bannen (begin jaren ’30 al) en een einde te maken aan honger, armoede, analfabetisme etc. Er waren gratis en kwalitatieve hoogwaardige publieke voorzieningen beschikbaar voor iedereen, zoals zorg en onderwijs. De socialistische Sovjet-Unie slaagde erin het fascisme te verslaan in de Tweede Wereldoorlog. Voor het eerst in de geschiedenis werd de kapitalistische uitbuiting afgeschaft. Mensen werkten niet om hun baas rijk te maken, maar voor zichzelf en de maatschappij. De herintroductie van kapitalistische elementen vanaf de jaren ’50 hebben geleidelijk de weg geopend voor de contrarevolutie en het herstel van het kapitalisme in 1989-1991. Het kapitalisme heeft de bevolking van de Sovjet-Unie echter niet voorruit gebracht, in tegendeel. Als communisten is het belangrijk om de geschiedenis van de USSR kritisch te analyseren, zonder zaken te idealiseren, maar ook zonder, zoals de burgerlijke geschiedschrijving probeert, de Sovjet-Unie in z’n geheel als slecht weg te zetten. Alleen zo kan de arbeidersklasse in ons land en in de rest van de wereld de volgende poging voor de opbouw van het socialisme tot een succes maken.