Tycho
Anton de Kom is de laatste jaren enorm onder de aandacht gekomen. Dit komt mede door het werk van vele activisten sinds de jaren 60. De laatste jaren is hij door de antiracistische beweging nog meer onder de aandacht gebracht. Dit heeft er zelfs voor gezorgd dat zijn boek “Wij slaven van Suriname” een bestseller is geworden. Heel knap voor een boek dat in de jaren 30 een heleboel racistische recensies kreeg. Daarnaast is er een expositie over zijn leven, een podcast van de publieke omroep gaat over hem en in 2024 of 2025 moet er een film komen over zijn leven.
Bij alle aandacht die Anton de Kom en zijn boek krijgt, sneeuwt echter zijn belangrijkste boodschap onder of wordt deze zelfs ernstig verdraaid. In zijn biografie wordt hij vooral als schrijver van romans en gedichten afgebeeld. Zijn communistische overtuigingen worden in de meeste publicaties verzwegen of gebagatelliseerd en zo blijft alleen een verzetsman of antikoloniaal strijder over. Maar zijn strijd tegen kapitalisme was de kern van zijn antiracisme en antikolonialisme! Zonder deze kern blijft er maar een schijn van de kracht die wij kunnen putten uit zijn voorbeeld. Dat is de reden dat wij een alternatief voorwoord van het boek wij Slaven van Suriname presenteren.
Vaak wordt er gezegd dat Anton de Kom zich in “linkse kringen” bevond. Maar dan is de vraag gelijk: wat wordt er bedoeld met links? En was hij met alle ‘linkse’ groeperingen even vaak in contact? Nee, door te zeggen linkse kringen wordt er verdoezeld dat hij in communistische kringen verkeerde. Als zwarte man uit een door een Europese macht gekoloniseerd land was hij niet uniek in zijn connecties met communisten. De meeste politiek actieve zwarte mannen waren namelijk verbonden met communistische partijen. Dit was ook te zien in Frankrijk, Engeland[i] en Duitsland.[ii] De reden hiervoor was simpel: communisten waren in woord en daad tegen racisme en kolonialisme, en voor de emancipatie van de arbeidersklasse.
Antiracisme gekoppeld aan klassenstrijd
In Wij Slaven van Suriname wordt de fundamentele tegenstelling in de maatschappij beschreven. Het gaat hier om de tegenstelling tussen enerzijds het kapitaal en anderzijds de arbeiders die de winsten van de kapitalisten produceren. Tussen deze twee kan er geen gelijkheid bestaan. Een uitbuiter heeft altijd meer macht dan de persoon die uitgebuit wordt. Collectieve verbeteringen zijn dan ook alleen maar af te dwingen door arbeiders te organiseren.
Anton de Kom en Otto Huiswoud, ook een zwarte Surinamer en medeoprichter van de Communistische Partij van de Verenigde Staten,[iii] deden dit al heel vroeg in hun leven door de loonstrijd te voeren.[iv] Hermina Huiswoud, afkomstig uit buurland Guyana, organiseerde huurstakingen.[v] Zij werd net als veel andere revolutionaire vrouwen helaas vooral gezien als ‘de vrouw van’.
De collectieve strijd van arbeiders tegen de kapitalisten die de lonen laag houden en huren verhogen noemen we de klassenstrijd. Dit betekende voor Anton de Kom aanwezig zijn bij, bijvoorbeeld, grote textielstakingen in Twente, waar de Communistische Partij van Nederland (CPN) een belangrijke rol in speelde, om zijn solidariteit te tonen.[vi]
Anton de Kom was niet de enige Surinaamse arbeider die actief was in de CPN. Er was in de jaren 30 de Bond van Surinaamse arbeiders in Nederland waarvan veel mensen ook lid waren van de CPN. Op de omslag van het tijdschrift dat de partij uitgaf stond de volgende titel: Voor de gemeenschappelijke strijd van blank en zwart tegen onderdrukking en rassenhaat.[vii] Op deze wijze, en met onder andere het Nederlandse Scottsboro comité, waar Anton de Kom en CPN enorm in actief in waren,[viii] werd de strijd tegen racisme gekoppeld aan de bredere klassenstrijd. Die koppeling was ook iets wat de Haagse geheime diensten beschreven als ze het over Anton de Kom en de lezingen die hij gaf hadden.[ix]
De CPN en de strijd tegen racisme, kolonialisme en imperialisme
Er is nu veel aandacht voor ‘dekolonisatie’, maar er is minder aandacht voor wie er nou echt tegen kolonialisme was. In de Tweede Kamer waren dat alleen de communisten. Dit was omdat de strijd voor onafhankelijkheid van de koloniën inherent was verbonden aan de strijd van de arbeidersklasse in het moederland. Hoewel er nog wel eens wordt beweerd dat Marx Engels en Lenin eurocentrisch zouden zijn, zijn er genoeg geschriften aan te wijzen waaruit heel duidelijk blijkt dat ze aan de kant stonden van de onderdrukte volkeren in de koloniën.[x]
De sociaaldemocraten daarentegen stonden voor een ‘ethische’ vorm van kolonialisme. Zij vonden dat de volkeren niet zelf mochten regeren in hun eigen landen. Nadat er in begin jaren ‘20 al communistische partijen in Azië ontstonden was het vanaf eind jaren ‘20 en begin jaren ‘30 ook tijd dat die in Afrika en het Caribisch gebied werden opgericht. Samen met de Komintern en de Rode Vakbond Internationale werd een internationale vakbond voor zwarte arbeiders opgezet.[xi] Deze vakbond had een blad, “The Negro worker”, waar Otto Huiswoud de hoofdredacteur van was en Hermina Huiswoud veel voor schreef.[xii] Dit blad werd mede verspreid door Anton de Kom via zeelieden.[xiii] Via deze zeelieden stond Anton de Kom eerder al in contact met de leiders van de Surinaamse arbeidersbeweging.[xiv]
Door deze leiders werd de komst van Anton de Kom in Suriname voorbereid. Bij deze reis stuurde de CPN geld mee om te helpen met het organiseren van arbeiders van alle achtergronden.[xv] Er was een eisenprogramma voor Suriname die in de Tweede Kamer werd opgelezen door communisten. Een programma dat anno 2022 nog even relevant is voor Suriname.[xvi] Ook passages uit wij Slaven van Suriname werden door David Wijnkoop voorgelezen in de Tweede Kamer om het koloniale beleid te bekritiseren.[xvii]
Al binnen een maand na aankomst in Suriname werd Anton de Kom opgepakt en vastgezet. Dit gebeurde op bevel van gouverneur Rutgers, lid van de ARP, een voorloper van het CDA.[xviii] De CPN protesteerde heftig tegen deze politieke terreur. In de Tweede Kamer konden zij geen reactie op het optreden van de regering vragen aangezien daar de steun van minimaal 5 Kamerleden voor nodig waren en de CPN er maar 3 had. Als slechts twee Kamerleden van de SDAP (Sociaal-Democratische Arbeiderspartij) de CPN in deze kwestie steunden was dat al voldoende geweest, maar de sociaaldemocraten vonden deze politieke onderdrukking geen enkel probleem.[xix]
Strijd van communisten tegen armoede
Na terugkeer in Nederland kon Anton de Kom, mede door de geheime dienst, geen werk meer vinden en belandde hij in armoede. Dit betekende niet dat er niets werd gedaan. De communisten organiseerde namelijk ook werkloze arbeiders in Werklozen Strijd Comités. De eisen waren gericht op meer steun, werk tegen normaal loon en minder onderdrukkende maatregelen voor mensen die werkloos waren.[xx]
Dit werd niet alleen aan Nederland gerelateerd, de strijd was internationaal. Dus kon Anton de Kom op de congressen van de Werklozen Strijd Comités ook spreken over Suriname en riepen Nederlandse werkloze arbeiders luidkeels mee met de leus: ‘Suriname en Curaçao moet vrij!’[xxi]
Communistisch verzet tegen de nazi’s en fascisme
Bij de Werklozen Strijd Comités was in de jaren ‘30 ook de antifascistische Strijdbond tegen Fascisme aanwezig.[xxii] Communisten zijn namelijk niet pas in 1940 in verzet gekomen tegen fascisme en nazi’s maar deden dat al veel eerder. En er werd ook al gelijk aangegeven wiens belangen fascisten verdedigden: die van het grootkapitaal, de banken, de industriëlen en de multinationals.[xxiii] Vanaf de jaren ’20, toen Mussolini aan de macht werd geholpen door het grootkapitaal in Italië om de arbeidersbeweging te onderdrukken, werd dit al duidelijk.
De andere imperialistische landen waren niet fundamenteel tegen de gewelddadigheden van de fascistische landen. Het was alleen de Sovjet-Unie die zich verzette toen Italië Ethiopië in de jaren ‘30 met bruut geweld wilde koloniseren. Daarom werd door de Komintern en alle lokale communisten en activisten een internationale beweging opgezet in solidariteit met Ethiopië, het enige onafhankelijke Afrikaanse land op dat moment. In Nederland zetten verschillende Surinamers een comité op tegen fascistisch Italië en de inval in Ethiopië.[xxiv] Hiervoor ging Anton de Kom naar een congres in Parijs.[xxv]
Het fascisme in Nederland werd met name vertegenwoordigd door de NSB. Door de CPN werd veel verzet georganiseerd tegen de NSB en Anton de Kom was zelf bij een actie tegen een propagandafilm van de NSB.[xxvi] Ook in Nederland kreeg het fascisme steun van de grote bedrijven, miljonairs en van de plantagehouders in de koloniën, waar de NSB sterk aanwezig was.
In Den Haag, waar Anton de Kom woonde, konden fascisten zelfs schietoefeningen doen op het terrein van een dochteronderneming van Shell.[xxvii] In de krant van de communisten werd uit de doeken gedaan hoe de directeur van Shell de fascisten in het binnen- en buitenland steunde.[xxviii]
Fascisme staat voor terreur van de kapitalisten tegen de arbeidersklasse en dit was de reden waarom Anton de Kom al vanaf het begin van de oorlog zich aansloot bij het verzet. Voor veel antiracisten is de link tussen kapitalisme en fascisme niet duidelijk omdat het klassenkarakter van fascisme bewust verdoezeld wordt en in de burgerlijke propaganda de nazi’s alleen worden neergezet als extreme bezetter van Nederland. Voor communisten zoals Anton de Kom was het helder wat fascisme echt betekent. Lagere lonen, hevigere uitbuiting voor de arbeidersklasse en nog grotere winsten voor de kapitalisten. De fundamentele maatschappelijke tegenstelling tussen die twee klassen wordt bij extreemrechts nog scherper.
Sociaaldemocraten hadden een andere houding ten opzichte van fascisten en gingen niet als partij of vakbond in verzet.[xxix] Zij stelden communisten gelijk aan fascisten en zorgden ervoor dat bekende communisten geen lid meer van de vakbond mochten zijn. Daarmee hebben ze het verzet tegen de nazi’s verzwakt.
Hoewel nu vooral het antisemitisme wordt benadrukt als het over de nazi’s gaat blijft het belangrijk om te benoemen op welke klasse de nazi’s steunden. Want de nazi’s wisten dit goed. Niet voor niets was de eerste vermoorde Nederlandse politiek gevangene de Haagse communist Pieter Philippus van den Berg[xxx], werd er door de nazi’s meer mankracht aan communisten besteed dan aan de rest van het verzet en was de CPN hun grootste vijand.[xxxi] Kortom, de nazi’s waren bang voor de communisten.
Anton de Kom was niet de enige Surinaamse arbeider en communist die werd vermoord door de nazi’s. Communisten uit de Bond van Surinaamse arbeiders in Nederland zijn ook gestorven.[xxxii] Overigens is het belangrijk om te benoemen dat de Nederlandse overheid indirect een rol heeft gespeeld bij de moord op Anton de Kom en andere communisten. De politie en de inlichtingendiensten werkten namelijk vanaf de machtsovername van de nazi’s in Duitsland samen met de bezetter. Tijdens de oorlog is dit doorgezet en na de oorlog gingen een heleboel collaborateurs naar de Binnenlandse Veiligheidsdienst.[xxxiii]
Socialisme: de enige oplossing voor racisme
Racisme, kolonialisme, fascisme en imperialisme hebben uiteindelijk allemaal één bron: het kapitalistische systeem. De enige oplossing tegen deze hedendaagse problemen is dan ook het vervangen van dit systeem door een socialistisch systeem. Hier streed Anton de Kom voor.
Vandaag wordt dat niet meer benoemd, vooral door al het anticommunisme dat verspreid wordt. Om de arbeidersklasse geen vertrouwen in de mogelijkheid van een wereld zonder uitbuiting te geven wordt er over de Sovjet-Unie veel gelogen door de heersende klasse. Het onderwijs dat Anton de Kom zo bekritiseerde, vanwege de leugens over het kolonialisme, liegt net zo veel over voormalig socialistische landen.
Anton de Kom wist wel beter. Hij sprak namelijk bij de vereniging van vrienden der Sovjet-Unie.[xxxiv] Deze vereniging organiseerde reizen naar de Sovjet-Unie van arbeidersdelegaties zodat arbeiders met eigen ogen konden zien hoe het echt zat in de Sovjet-Unie. Uit hun verslagen blijkt dat ze met positieve verhalen terugkwamen.
Ook in De Tribune[xxxv] en Negro worker[xxxvi] ging het specifiek over wat de Sovjet-Unie deed tegen racisme en nationale onderdrukking in eigen land en hoe het om ging met de bevolking uit de voormalige Russische koloniën. Het eerste kamerlid van kleur, Roestam Effendi, was een communist en voorzitter van Perhimpoenan Indonesia met wie Anton de Kom veel in contact stond. Zijn boek, van Tiblis naar Moskou, over zijn ervaringen in de Sovjet-Unie is het lezen waard.[xxxvii]
In de Sovjet-Unie was echte emancipatie mogelijk omdat er geen klasse van uitbuiters was die de schuld voor allerlei problemen gaf aan onderdrukte groepen. Met zuster- en broederschap bouwden de verschillende bevolkingsgroepen in recordtempo van een agrarisch land een industrieel land. Een land zonder werkloosheid, dakloosheid en racisme van de staat.
De sociaaldemocraten wilden niet dat dit naar buiten kwam en leden van de SDAP die ook lid waren van de vereniging van de vrienden van de Sovjet-Unie werden geroyeerd. Er is een mooi verslag van iemand die zichzelf sociaaldemocraat noemde maar niet meedeed aan de leugens over de Sovjet-Unie en haar bevindingen deelde op bijeenkomsten.[xxxviii] Deze dame, Rita Brok-Toelstra, werd geroyeerd “wegens gedragingen die de partij benadelen”.[xxxix] Haar voorbeeld bewijst maar weer dat sociaaldemocraten in de arbeidersbeweging de rol van de verdedigers van het kapitaal op zich hebben genomen. Daarom is het onzin om te spreken over een “linkse beweging” waartoe Anton de Kom zou behoren. Ook omdat hij zelf kritiek had op sociaaldemocratische leiders in Nederland en Suriname. Anton de Kom was een communist.[xl]
Hoe zetten wij de strijd voort?
De boodschap van Anton de Kom was duidelijk. Socialisme is de oplossing voor de arbeidersklasse en door een eenheidsfront van witte, bruine en zwarte arbeiders tegen de kapitalisten is dit te bereiken. Het bestuderen van marxistische theorie is hier een fundamenteel onderdeel van, om vertrouwen te krijgen in de kracht en de potentie van de arbeidersklasse. Dit alles leerde de CPN aan de arbeidersklasse via onder andere marxistische arbeidersscholen. Anton de Kom riep de arbeidersklasse op om daar naartoe te gaan.[xli]
In deze tijd met veel verwarring is het daarom belangrijk dat we als communisten niet vergeten dat als we voor de strijd tegen racisme en imperialisme een studie naar de maatschappelijke problemen en marxistische theorie essentieel is. Daarom is het zo belangrijk dat de Nederlandse arbeidersklasse het boek wij Slaven van Suriname leest. Uiteindelijk was het boek niet in eerste instantie voor academici geschreven, maar voor de Nederlandse arbeidersklasse! Het volk moet kennisnemen van de vele misdaden van de Nederlandse heersers in Suriname en hoe dit met leugens en verdraaiingen werd goed gepraat. Het boek draagt bij aan de solidariteit tussen groepen met verschillende achtergronden, maar die tot dezelfde klasse behoren en daardoor verbonden zijn en dezelfde vijand hebben. Alleen met solidariteit en klassenstrijd wordt een wereld van uitbuiting en racisme verleden tijd!
Sluit je daarom aan bij de revolutionaire organisaties van de arbeidersklasse: de NCPN en CJB!
[i] Hakim Adi, The Comitern and black workers in Britain and France 1919-37
[ii] https://www.rosalux.de/en/news/id/40554/berlins-black-communist
[iii] Otto Huiswoud, Surinaamse strijder voor vrijheid en emancipatie, herdacht. “De waarheid”. Amsterdam, 05-11-1988, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 17-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010472627:mpeg21:p010
[iv] Mark Solomon, The Cry Was Unity. Communists and African Americans, 1917–1936, 10-11
[v] Mark Solomon, The Cry Was Unity. Communists and African Americans, 1917–1936, 61
[vi] Rob Woortman & Alice Boots, Anton de Kom, 413
[vii] Gert Oostindie, In het land van de overheerser II, 62-65 https://library.oapen.org/handle/20.500.12657/32294
[viii] Roel op ’t Ende, ‘Moord! Redt de jonge negers van Scottsboro’ De Nederlandse campagne voor de Scottsboro-jongens https://studenttheses.universiteitleiden.nl/access/item%3A2604301/view
[ix] Sandew Hira, Van Prairy tot en met De Kom, 300
[x] Marx & Engels, On Colonialism Lenin, The National Liberation Movement in the East
[xi] https://www.cambridge.org/core/journals/international-review-of-social-history/article/framing-black-communist-labour-union-activism-in-the-atlantic-world-james-w-ford-and-the-establishment-of-the-international-trade-union-committee-of-negro-workers-19281931/37EA87548A6D9E6D11CB4DADD17D00F0
In De Tribune stond ook een artikel over de oprichting van deze vakbond: Internationaal Vakvereenigingscomité van negers. ZWART EN BLANK.. “De tribune : soc. dem. weekblad”. Amsterdam, 14-08-1928, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 17-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010466302:mpeg21:p003
[xii] Onder de pseudoniemen Charles Woodson en Helen Davis schreven ze ook artikelen https://www.marxists.org/history/international/comintern/negro-worker/table.htm
[xiii] Rob Woortman & Alice Boots, Anton de Kom, 222
[xiv] Rob Woortman & Alice Boots, Anton de Kom, 77
[xv] Nizaar Makdoembaks, Journalist Louis Doedel kaltgestellt in Wolffenbuttel, 236 https://aprilmoorden.nl/wp-content/uploads/2021/03/2021_Makdoembaks_Doedel-Kaltgestellt.pdf
[xvi] Zie in de noten https://www.voorwaarts.net/anton-de-kom-surinamer-verzetsstrijder-communist/
[xvii] DE AFBRAAK IN SURINAME! Rede van pg. Wijnkoop in de Tweede Kamer. Kleine boeren en arbeiders leiden bittere armoede. Het geval Sarucco is een schandaal. Colijn fs verantwoordelijk.. “De tribune : soc. dem. weekblad”. Amsterdam, 01-03-1935, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 17-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010481919:mpeg21:p005
[xviii] Rob Woortman & Alice Boots, Anton de Kom, 427
[xix] Joop Morriën, Nederland en Suriname in historisch perspectief, 14 https://dnpprepo.ub.rug.nl/10883/1/PenC_1987_01.pdf
[xx] https://www.doorbraak.eu/de-werklozenbeweging-tussen-beide-wereldoorlogen/
[xxi] Rotterdam. Het Provinciaal Werkloozen Strijdcongres in Zuid-Holland. TEGEN DE AFBRAAKPLANNEN VAN DE REGEERING. Voor massale strijd van werkloozen en werkenden! Uitstekend geslaagde openingsavond.. “De tribune : soc. dem. weekblad”. Amsterdam, 24-04-1934, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 17-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010482572:mpeg21:p004
[xxii] Rotterdam. Het Provinciaal Werkloozen Strijdcongres in Zuid-Holland. TEGEN DE AFBRAAKPLANNEN VAN DE REGEERING. Voor massale strijd van werkloozen en werkenden! Uitstekend geslaagde openingsavond.. “De tribune : soc. dem. weekblad”. Amsterdam, 24-04-1934, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 17-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010482572:mpeg21:p004
[xxiii] S. Schreuders-Bacchini, De Multinationals in de oorlog, 74-83 https://dnpprepo.ub.rug.nl/10219/2/PenC_1975_02.pdf
[xxiv] Hakim Adi, Pan-Africanism and Communism: The Communist International, Africa and the Diaspora, 1919–1939 180-184
TEGEN DE ITALIAANSE FASCISTISCHE OORLOGHITSERS Protest van Surinaamse arbeiders tegen de roofoorlog tegen Abessinië. “De tribune : soc. dem. weekblad”. Amsterdam, 14-06-1935, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 18-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010482001:mpeg21:p003
[xxv] Rob Woortman & Alice Boots, Anton de Kom, 230
[xxvi] Rob Woortman & Alice Boots, Anton de Kom, 224
[xxvii] Rudi Harthoorn, Vuile oorlog in Den Haag, 64
[xxviii] Schacht en Deterding. PETROLEUM EN NAZI-FASCISME.. “De tribune : soc. dem. weekblad”. Amsterdam, 02-10-1934, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 18-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010482707:mpeg21:p003
OLIE-STANK OM ABESSYNIE BRENGT NIEUWE VERRASSINGEN. Onder druk der USA Rickett-concessie teruggenomen. Deterdmg heeft olie-monopolie van Mussolini. Abessinische gezant voor Brits protectoraat. Engelse oorlogsvoorbereidingen gaan voort. Volkenbondsraad in geheime zitting.. “De tribune : soc. dem. weekblad”. Amsterdam, 05-09-1935, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 18-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010482025:mpeg21:p006
[xxix] https://www.groene.nl/artikel/roden-en-joden
[xxx] http://www.rudi-harthoorn.nl/personen-uit-verzet/
[xxxi] Rudi Harthoorn, Vuile oorlog in Den Haag, 485
[xxxii] https://suriname.nu/surinamezoeken/knowledge-base/helden-van-de-bond-van-surinaamse-arbeiders/
https://nos.nl/artikel/2171542-zeeman-uit-suriname-die-mensenredder-werd-in-oorlogstijd
[xxxiii] http://www.rudi-harthoorn.nl/nederlandse-verantwoordelijkheid-voor-de-massamoord-op-communisten/
[xxxiv] Rob Woortman & Alice Boots, Anton de Kom, 193
[xxxv] Aantal voorbeelden van zulke artikelen:
Ook de kleine nationaliteiten op de bres voor hun Sowjet-Unie. Scholen tot in de uiterste hoeken. — De film in dienst der cultuur. — De Leerstad van Lenin. — Hygiëne en Sport. — Afblijven van hun Sowjets!. “De tribune : soc. dem. weekblad”. Amsterdam, 07-08-1929, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 18-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010464604:mpeg21:p005
SOWJET-UNIE. De Joden in de SowjetUnie.. “De tribune : soc. dem. weekblad”. Amsterdam, 08-12-1932, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 18-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010464101:mpeg21:p007
HET NIEUWE OEZBEKISTAN viert zijn tiende verjaardag. Maar het maakte een sprong van eeuwen ! RESULTATEN der nationaliteiten-politiek van de Sovjet-Unie.. “De tribune : soc. dem. weekblad”. Amsterdam, 06-12-1934, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 18-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010482762:mpeg21:p007
Vijftien jaar Sowjet-Armenië. Van een uitgebuite kolonie een rijk land geworden! De matrlële en culturele vooruitgang onder Sowjetbewind.. “De tribune : soc. dem. weekblad”. Amsterdam, 07-12-1935, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 18-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010482105:mpeg21:p007
In Sowjet=Oekraine „Physiek, cultureel, moreel, niet enkel materieel goed verzorgd. Ook in het beeld van de werkende massa’s van stad en land” Socialistische eenheid voor rassen en nationaliteiten Het wonder, dat Stalin’s politiek bewerkte. “De tribune : soc. dem. weekblad”. Amsterdam, 28-10-1936, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 18-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010482423:mpeg21:p005
Donkozakken in Moskou Stalin’s nationaliteiten-politiek behaalde een nieuwe overwinning Novemberfeest bij toenemende welvaart. “De tribune : soc. dem. weekblad”. Amsterdam, 11-11-1936, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 18-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010482435:mpeg21:p007
Negers en blanken in de Sowjet-Unie De Amerikaanse dame en art. 123 van de grondwet-Stalin. “De tribune : soc. dem. weekblad”. Amsterdam, 03-04-1937, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 18-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010481754:mpeg21:p006
[xxxvi] Zoals het artikel The Second Five Year plan in the Soviet Union. In deze editie staat ook een artikel van Anton de Kom https://www.marxists.org/history/international/comintern/negro-worker/files/1934-v4n2-jun.pdf
[xxxvii] Van Moskou naar Tiflis https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB06:000003410:pdf
https://www.marxists.org/nederlands/effendi/1937/reis/index.htm
[xxxviii] Rika Brok-Troelstra, Ik vraag uw oordeel betreffende mijn royement uit de S.D.A.P. en mijn reisindrukken uit de Sowjet-Unie https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB18A:025894000:pdf
[xxxix] Rika Brok-Troelstra, Ik vraag uw oordeel betreffende mijn royement uit de S.D.A.P. en mijn reisindrukken uit de Sowjet-Unie, 24
De zus van Troelstra https://www.parlementairemonitor.nl/9353000/1/j9vvij5epmj1ey0/vjuzmumt2hzx
[xl] Het communistische gedachtengoed van Anton de Kom. “De waarheid”. Amsterdam, 15-04-1989, p. 11. Geraadpleegd op Delpher op 27-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010472151:mpeg21:p015
[xli] EEN SCHITTERENDE VERGADERING VAN DE LIGA TEG EN IMPERIALISME. Roestam en De Kom aan het woord. Een protestmotïe aangenomen. DEN HAAG, 16 Tebr.. “De tribune : soc. dem. weekblad”. Amsterdam, 20-02-1934, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 17-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010482519:mpeg21:p002