Redactie
De tegenstellingen tussen VS, NAVO en EU enerzijds en Rusland anderzijds, nemen toe. Dat blijkt duidelijk uit de grootschalige troepenopbouw aan beide kanten, de wederzijdse beschuldigingen, evenals de opeenvolgende overleggen op hoog diplomatiek niveau. De tegenstellingen betreffen niet alleen de troepenopbouw en de potentiële uitbreiding van de NAVO in Oost-Europa. Ze gaan ook over ontwikkelingen in de Zwarte Zee en de Balkan, en staan in het kader van bredere ontwikkelingen op het wereldtoneel. Op de achtergrond spelen ook andere grote spelers zoals China een belangrijke rol. De ontwikkelingen zijn voor de arbeidersklasse in alle betrokken landen zeer zorgwekkend en tonen de verscherping van de tegenstellingen tussen imperialistische machten.
De tegenstellingen omtrent Oekraïne en Oost-Europa
De Oekraïense regering richt zich op toenadering tot de EU en de NAVO. Dit is een uitdrukking van de belangen van een aanzienlijk gedeelte van de Oekraïense bourgeoisie. Tegelijkertijd zijn er echter ook delen van Oekraïense burgerij, zeker in het oosten van het land, die belang hebben bij een neutralere positie of zelfs nauwere banden met Rusland.
De VS richt zich op de omsingeling van Rusland en haar andere voornaamste concurrent, China. De VS voelt dat haar positie aan de top van de imperialistische piramide door deze machten wordt bedreigd en maakt zich zorgen om de economische, politieke en militaire samenwerking die Rusland en China de afgelopen jaren hebben ontwikkeld (o.a. in het kader van de Shanghai-samenwerkingsorganisatie). Het doel van de VS is om de invloed van Rusland en China zoveel mogelijk te beperken. In dat kader wil de VS de NAVO uitbreiden. Oekraïne wordt daarbij gezien als een belangrijk potentieel NAVO-lid, dat de Russische maar ook de Chinese invloed in Europa kan beperken.
De Russische bourgeoisie ziet niets in verdere uitbreiding van de NAVO, want het kan de Russische toegang tot de Europese markt en de mogelijkheden van kapitaalexport beperken, wat gevolgen heeft voor de algemenere concurrentiepositie van het Russisch kapitaal. Vanuit dat uitgangspunt eist de Russische regering ‘veiligheidsgaranties’. De belangrijkste eis is dat Oekraïne en Georgië niet toetreden tot de NAVO, zodat de NAVO de omsingeling van Rusland niet nog verder kan doorzetten. Maar Rusland eist ook dat er geen wapensystemen worden geplaatst die de veiligheid van Rusland zouden kunnen bedreigen en andere maatregelen die het Baltische gebied en de Zwarte Zee betreffen.
Voor China is Oekraïne een belangrijke schakel in de ‘Nieuwe Zijderoute’. Een schakel die China betere toegang moet bieden tot de Europese markt. China is de grootste handelspartner van Oekraïne en de handel tussen China en Oekraïne was in Januari-Oktober 2021 met een waarde van ruim 15 miljard dollar 32% hoger dan in dezelfde periode een jaar eerder. Bovendien is Oekraïne de op twee na grootste wapenleverancier voor China (het betreft wapens ter waarde van ongeveer 90 miljoen dollar per jaar).
De EU eist duidelijk een actieve rol in de besprekingen met Rusland. Oekraïne was dit jaar dan ook de eerste bestemming van de hoge vertegenwoordiger van de EU voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid Joseph Borrell. Meer in het algemeen probeert de EU een prominentere rol in de globale geopolitiek te verwerven, waarbij het ook een meer onafhankelijke positie van de VS en de NAVO probeert in te nemen. De EU maakt zich net als de VS zorgen om toegenomen concurrentie met Rusland en China, maar haar belangen liggen lang niet altijd op één lijn met die van de VS.
Binnen de NAVO en de EU is er verdeeldheid over Oekraïne en over de houding t.o.v. Rusland. Daarom steunen ook niet alle 30 NAVO-landen op dit moment de toetreding van Oekraïne tot de NAVO. Het Duits kapitaal ziet op dit moment liever geen escalatie van de relaties met Rusland, want ondanks de tegenstellingen zijn er ook grote economische belangen bij samenwerking. De VS-regering ziet dat niet zitten en was daarom bijvoorbeeld ook vanaf het begin af aan sceptisch over de ‘Nord Stream 2’, die de EU afhankelijker kan maken van Russisch gas.
Oekraïne heeft de afgelopen tijd 31 miljoen euro ontvangen van de Europese Vredesfaciliteit voor militaire versterking. Dit is bovenop de miljarden aan Europees geld die sinds 2014 naar de Oekraïense staat zijn gegaan. Ook leveren zowel de NAVO als de EU praktische ondersteuning aan de Oekraïense strijdkrachten, door opleiding en advies te verlenen en deel te nemen aan gemeenschappelijke oefeningen. Toch heeft Duitsland samen met Nederland de wapenexport naar Oekraïne gevetood, tegen het zere been van zowel de Oekraïense als de Amerikaanse regering. Dit weerhoudt andere NAVO-lidstaten er echter niet van om Oekraïne te bewapenen, zoals met Amerikaanse ‘Javelin’ anti-tank wapens en Turkse ‘Bayraktar’ drones.
Al deze tegenstellingen kwamen de afgelopen periode aan bod in de verschillende gesprekken op hoog diplomatiek niveau. Zo was er het overleg tussen de Russische president Poetin en de Amerikaanse president Biden in december, tussen de secretaris-generaal van de NAVO en de Russische onderminister van Buitenlandse Zaken Groesjko op 12 januari en het overleg van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) op 13 januari.
Veranderende internationale verhoudingen – NAVO past strategie aan
De toenemende tegenstellingen in Oost-Europa staan in het kader van algemenere ontwikkelingen in de wereldwijde economie en de internationale verhoudingen. De belangrijkste verandering in afgelopen decennia is het toenemende aandeel van China in de wereldeconomie, wat gepaard gaat met een prominentere politieke, diplomatieke, maar ook militaire rol op het wereldtoneel. De Pacifische Oceaan wordt steeds meer het centrale punt van de internationale tegenstellingen, maar voedt tegelijkertijd ook de bestaande brandhaarden, zoals Oost-Europa. De toenadering tussen China en Rusland, ondanks hun onderlinge verschillen, baart de VS, NAVO en EU zorgen.
In juni besloot de NAVO tot een herziening van de huidige strategische visie (strategic concept), omdat de wereld is veranderd. Daarbij worden de ingrijpende verandering van de krachtsverhoudingen door de opkomst van China genoemd, evenals de assertievere houding van Rusland.
Ondertussen voert de NAVO de druk op Rusland op met grote militaire oefeningen. Oekraïne is bezig met de voorbereiding van tien grote militairen oefeningen voor land-, zee- en luchtmacht in 2022. Daarbij zullen 21.000 Oekraïense militairen zijn betrokken, evenals 11.500 militairen uit de VS, het Verenigd Koninkrijk, Polen en Roemenië. Eind maart staat een militaire oefening van de NAVO gepland in Georgië, ook in het kader van de strategie om Rusland te omsingelen om de Russische invloed in te perken. In juni organiseert de NAVO grootschalige lucht- en raketoefeningen in Polen, Litouwen, Letland en Estland. In het Middellandse zeegebied staan een reeks oefeningen gepland. Kenmerkend is daarbij dat er steeds vaker ‘uitstapjes’ worden gemaakt richting de Zwarte Zee. Er staat ook een duikbotenoefening gepland, wat een reactie lijkt te zijn op de aanwezigheid van Russische duikboten in de regio, die gestationeerd zijn in de Russische militaire basis in Noordwest Syrië.
Rusland heeft op zijn beurt tienduizenden troepen gestationeerd langs de Russisch-Oekraïense grens en er staan grootschalige militaire oefeningen op de planning. In september 2021 vond al een gigantische gezamenlijke militaire oefening van Rusland en Wit-Rusland plaats in de regio’s die grenzen aan Oekraïne en Polen en in de Baltische Zee (‘Zapad-2021’). Daaraan deden volgens het Russische Ministerie van Defensie 200.000 troepen mee, evenals 290 tanks, 15 schepen en 80 vliegtuigen en helikopters. Voor komend jaar is een enorme gezamenlijke militaire oefening van Rusland met India aangekondigd, die zal plaatsvinden in regio’s van Rusland nabij Oekraïne en in de Zwarte Zee. Daarnaast zullen Russische strijdkrachten in 2022 deelnemen aan gezamenlijke oefeningen in het Buitenland, waaronder in Pakistan en in de Middellandse Zee met Algerije en Egypte, waarmee de Russische regering haar aanwezigheid en invloed in de Middellandse Zee en Azië duidelijk wil maken richting de concurrenten van het Russische grootkapitaal.
Ook op de Balkan toenemende tegenstellingen
De conflicten omtrent Oekraïne en Oost-Europa kunnen niet los worden gezien van de ontwikkelingen op de Balkan. Amerikaanse, Europese, Russische en Chinese monopolies hebben grote belangen in deze regio, die tot allerlei tegenstellingen leiden.
Een belangrijk object van strijd is bijvoorbeeld de enorme voorraad aan grondstoffen in de Westelijke Balkan. Het gaat o.a. om grote voorraden aan koper, maar ook grondstoffen die nodig zijn voor zogenaamd ‘groene’ sectoren die in opkomst zijn, zoals energieproductie en elektrische auto’s. Zo is er is in West-Servië een grote voorraad aan lithium (wordt gebruikt voor accu’s) en borium (wordt o.a. toegepast in kernenergie). Het Internationaal Energieagentschap verwacht dat de vraag naar lithium tot 2040 zal toenemen met 4.000%. Het Ministerie van Energie van de VS uit zijn zorgen omdat China volgens haar 60% van de wereldwijde lithiumvoorraad in handen heeft.
Chinese monopolies hebben de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in Servië. In infrastructuurprojecten, maar ook in het opkopen van Servische mijnbouwbedrijven. Zo is de kopermijn in Bor voor 63% in handen van de Chinese mijnbouwmonopolie Zijin gekomen. De Engels-Australische mijnbouwgigant Rio Tinto op zijn beurt heeft in juli aangekondigd 2.4 miljard te investeren in West-Servië, met de bedoeling dat dit de grootste lithiummijn in Europa wordt. Het Nederlandse bedrijf EIT InnoEnergy heeft in oktober een samenwerking aangekondigd met het Servische bedrijf ElevenEs voor de productie van lithiumbatterijen in Subotica.
De conflicterende economische belangen, de concurrentie van verschillende machten om de controle over grondstoffen, markten en transportroutes, drukt zich ook uit in politieke en militaire ontwikkelingen. Montenegro en Noord-Macedonië zijn recent, ondanks tegenstribbelen van Rusland, toegetreden tot de NAVO. De NAVO, VS en Duitsland hebben de intentie uitgedrukt om de aanwezigheid van NAVO-troepen in de Westelijke Balkan uit te breiden, mede in reactie op het besluit van de Servische Republiek (één van de twee deelstaten van Bosnië-Herzegovina) in december om geen deel meer uit te maken van de gezamenlijke strijdkrachten van Bosnië en Herzegovina. Op de Oostelijke Balkan, in Bulgarije en Roemenië, heeft de NAVO al zijn militaire aanwezigheid versterkt n.a.v. de tegenstellingen met Rusland in Oost-Europa en de Zwarte Zee.
Strijd tegen imperialisme van groot belang
De ontwikkelingen gaan snel. Komende periode zal blijken welke kant bepaalde ontwikkelingen op gaan. Hoe dan ook is duidelijk dat de tegenstellingen tussen verschillende imperialistische machten op scherp staan. Deze kunnen leiden tot militaire conflicten of zelfs grootschalige oorlog. De NCPN en CJB voeren daarom strijd tegen de plannen van de VS en imperialistische verbonden zoals de NAVO en de EU, waarin ook de Nederlandse regering een aandeel heeft om de belangen van Nederlandse monopolies in het buitenland te verdedigen. We verzetten ons tegen het oorlogsgetrommel van de VS, NAVO en EU tegen Rusland en China.
Voor de arbeidersklasse is het van belang de strijd tegen de plannen van de imperialisten, de strijd voor vrede, te koppelen aan de strijd tegen het kapitalisme. De uiteindelijke oorzaak van de inter-imperialistische tegenstellingen ligt immers in het private eigendom, die de winst van een kleine minderheid tot hoogste goed verheft, in plaats van dat de behoeften van de mensen centraal staan.
Daarbij is het van belang ook niet in de valkuil te trappen om de ene imperialist te verkiezen boven de andere. Illusies over de rol van Rusland, dat weleens ten onrechte wordt gezien als een ‘vredelievende’ of ‘anti-imperialistische’ macht, zijn schadelijk. Rusland is vandaag de dag een kapitalistisch land. Een land waarin monopolies de dienst uit maken en dat probeert, net als andere kapitalistische landen, zijn positie in de internationale imperialistische piramide te versterken. Zulke illusies komen o.a. voort uit de gelijkstelling van imperialisme met het buitenlandsbeleid van de VS. Een simplistische opvatting, die geen rekening houdt met de economische basis van het imperialisme als monopoliekapitalisme, als hoogste stadium van het kapitalisme.
Dit artikel is overgenomen uit Manifest van 20 januari 2022.